Εδώ και λίγο καιρό κυκλοφόρησε η δεύτερη έκδοση του σημαντικού βιβλίου του Πιερ Μασερέ Φουκώ & Μαρξ. Το παραγωγικό υποκείμενο, από τις εκδόσεις Εκτός Γραμμής. Καταρχάς, θα θέλαμε να τονίσουμε ότι είναι παρήγορο, στις μέρες μας, ένα τέτοιο βιβλίο να κάνει δεύτερη έκδοση, να διαβάζεται και να γίνεται αντικείμενο συζήτησης. Και να ευχαριστήσουμε, κι από αυτό εδώ το σημείο, την εκδοτική ομάδα, η οποία, σε αντίξοους για την σκέψη καιρούς, καταπιάνεται με τέτοιου είδους εγχειρήματα -υπενθυμίζουμε ότι, πέρα από τη συγκεκριμένη μελέτη, η ομάδα του Εκτός Γραμμής σχεδιάζει την έκδοση πολλών έργων του Λουί Αλτουσσέρ τα οποία είτε είχαν κυκλοφορήσει στο παρελθόν, είτε θα βγουν στα ελληνικά για πρώτη φορά. Πρόκειται για μια προσπάθεια η οποία οφείλεται να στηριχθεί. Τέλος, ευχαριστούμε την πρωτοβουλία που μας παραχώρησε τον Πρόλογο στην δεύτερη έκδοση για προδημοσίευση.

Red Notebook

Pierre Macherey

Φουκώ & Μαρξ. Το παραγωγικό υποκείμενο

Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση

Αν και το ανά χείρας μικρό βιβλίο του Πιερ Μασερέ εκδόθηκε μόλις πριν από έναν χρόνο, ως πρώτο βήμα των εκδόσεων Εκτός Γραμμής, είναι πλέον έτοιμο να μπει σε νέο κύκλο ζωής χάρη στη δεύτερη έκδοσή του. Η ίδια η επανέκδοση ενός τέτοιου φιλοσοφικού βιβλίου αποτελεί την εξαίρεση και όχι τον κανόνα για τα εγχώρια εκδοτικά δεδομένα. Είναι όμως γεγονός ότι αυτό το βιβλίο διαβάστηκε, αποτέλεσε αντικείμενο πλήθους βιβλιοκριτικών, έγινε αφορμή για συζητήσεις, αντιμετωπίστηκε με θετική διάθεση ακόμα και από όσους μπορεί να διαφωνούσαν σε αυτό ή το άλλο σημείο. Με άλλα λόγια αποτέλεσε παρέμβαση.

Ας μας επιτραπεί να εκφράσουμε τη γνώμη μας: αυτό το μικρό βιβλίο κατάφερε να διαβαστεί και να ακουστεί επειδή ακριβώς ακολουθεί και εξερευνά ένα μονοπάτι που έχουμε ανάγκη να ακολουθήσουμε και να εξερευνήσουμε. Κυρίως για τρεις λόγους. Πρώτον, επειδή αντιλαμβάνεται τη φιλοσοφία ως πεδίο άμεσα συναρτημένο με την καθημερινότητα, ως δραστηριότητα που δεν αφορά μόνο κάποιους ειδικούς αλλά το σύνολο των ανθρώπων και των κοινωνικών πρακτικών. Με άλλα λόγια, επειδή προωθεί ένα εγχείρημα «φιλοσοφίας με την ευρεία έννοια», όπως ο ίδιος ο Πιερ Μασερέ επαναλαμβάνει συχνά τις τελευταίες δεκαετίες. Κατά τη γνώμη μας, δεν μπορεί να υπάρχει υλιστική πρακτική στη φιλοσοφία, ως ανατρεπτική πρακτική στη φιλοσοφία, αν ταυτόχρονα δεν λαμβάνει μέριμνα να αποτελεί «φιλοσοφία με την ευρεία έννοια», αν δηλαδή δεν αναζητά συγχρόνως τις κατάλληλες διαμεσολαβήσεις για να τροποποιεί τους συσχετισμούς στο μέτρο που της αναλογεί.

Δεύτερον, επειδή παρουσιάζει μια εισαγωγή στη θεωρία του Μαρξ για την καπιταλιστική εκμετάλλευση. Μια εισαγωγή κατανοητή και συγχρόνως πρωτότυπη. Πρόκειται για μια πλευρά του βιβλίου που δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Βέβαια, ο Μασερέ διαβάζει τον Μαρξ κυρίως μέσω ορισμένων εννοιών του Φουκώ (αλλά και του Μως)· όμως διαβάζει τον Μαρξ και με την ακριβή έννοια του όρου. Εξηγεί με σαφήνεια τι σημαίνει εκμετάλλευση, πώς λειτουργεί η καπιταλιστική παραγωγή και πώς επιτυγχάνεται η απόσπαση υπεραξίας. Και με αυτόν τον τρόπο προσφέρει μια δίοδο πρόσβασης στο μαρξικό έργο, θα λέγαμε μάλιστα ότι προσφέρει μια δίοδο πρόσβασης στην καρδιά του μαρξικού έργου. Και επιτρέπει στον αναγνώστη που δεν είναι εξοικειωμένος με τον Μαρξ να τον ακολουθήσει, ώστε να κατανοήσει τελικά ότι η θεωρία της εκμετάλλευσης δεν είναι ένα μεταφυσικό κατασκεύασμα αλλά αφορά την καθημερινότητά του στις πιο απλές αλλά και στις πιο περίπλοκες εκφάνσεις της.

Τρίτον, επειδή ασφαλώς διαβάζει τον Μαρξ μέσω του Φουκώ, επειδή επομένως επιστρατεύει τις έννοιες του Φουκώ για να ρίξει νέο φως στο αντικείμενο του Μαρξ. Με άλλα λόγια, επειδή θεωρεί ότι το εγχείρημα του Μαρξ διασταυρώνεται με το εγχείρημα του Φουκώ, με τέτοιον τρόπο μάλιστα ώστε από αυτή τη συνάντηση να προκύπτει κάτι νέο (ικανό, όπως λέει, να αποτελέσει βάση για μεταγενέστερες αναλύσεις). Διότι ο Πιερ Μασερέ δεν θέλει απλώς να δείξει ότι μπορούμε να διαβάσουμε τον Μαρξ μέσω του Φουκώ ή τον Φουκώ μέσω του Μαρξ. Αποδεικνύει ότι οι έννοιες του Φουκώ αφορούν ευθέως την ίδια την παραγωγική διαδικασία, τον πυρήνα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, και σε αυτήν ακριβώς τη βάση προτείνει την έννοια του «παραγωγικού υποκειμένου», στην οποία είναι εμφανής η παρουσία τόσο της προβληματικής του Μαρξ όσο και της προβληματικής του Φουκώ.

Ποιο είναι λοιπόν αυτό το μονοπάτι για το οποίο έγινε λόγος προηγουμένως; Σύμφωνα τουλάχιστον με τον τρόπο που εμείς διαβάζουμε το μικρό αυτό βιβλίο του Μασερέ, είναι το μονοπάτι της επαναστατικής ανανέωσης του μαρξισμού, είναι το μονοπάτι στο οποίο είχαν πορευτεί ήδη ο Αλτουσέρ και  οι συνεργάτες του όπως ο ίδιος ο Πιερ Μασερέ. Δεν χρειάζεται ίσως να υπενθυμίσουμε ότι ήδη από τότε οι αναφορές του Αλτουσέρ και των συνεργατών του στον Φουκώ ήταν συχνές και εγκωμιαστικές (και πληθαίνουν εξαιρετικά τη δεκαετία του ’80 από τον Μπαλιμπάρ και τον Μασερέ). Ούτε επίσης ότι συστατικό στοιχείο του αλτουσεριανού μαρξισμού ήταν εξαρχής η προσπάθεια να έρθει σε τριβή και επικοινωνία το έργο του Μαρξ με υλιστές στοχαστές όπως ο Σπινόζα, ο Μακιαβέλλι, ο Φρόυντ, ο Μπασελάρ ή ο Κανγκιλέμ.

Με αυτή την έννοια θα μπορούσαμε να πούμε ότι το ανά χείρας βιβλίο προχωρά ακόμη βαθύτερα σε αυτό το μονοπάτι. Όχι μόνο επειδή μέσω της έννοιας του «παραγωγικού υποκειμένου» συσχετίζει γόνιμα την οπτική του Μαρξ για τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής με την οπτική του Φουκώ για τις σχέσεις δύναμης και εξουσίας. Αλλά και επειδή περιέχει ήδη επισημάνσεις εξαιρετικού ενδιαφέροντος αναφορικά με την ουσία και το περιεχόμενο των αντιστάσεων που ανακύπτουν στο έδαφος των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Πράγματι είναι σαφές ότι ο Μασερέ διαχωρίζεται από κάθε προοπτική ουσιοκρατικής ανάγνωσης της κοινωνικής χειραφέτησης, εν ολίγοις ότι δεν αντιλαμβάνεται τον αγώνα για τον κοινωνικό μετασχηματισμό ως διαδικασία που θα φέρει εις πέρας ένα ήδη συγκροτημένο και προσχηματισμένο υποκείμενο, το οποίο θα έπρεπε απλώς να «συνειδητοποιήσει» την «ιστορική αποστολή» του. Δεν υπάρχει υποκείμενο εκτός συγκυρίας, υπάρχουν μόνο διαδικασίες υποκειμενοποίησης εντός συγκυριών με εξ ορισμού ενικό χαρακτήρα.

Κατ’ επέκταση ο Μασερέ αρνείται και κάθε τελεολογική ή ντετερμινιστική προσέγγιση της ιστορίας. Θα λέγαμε, πάντοτε βάσει της δικής μας ανάγνωσης, ότι η τάση του κομμουνισμού συνίσταται σε μια πολλαπλότητα διαδικασιών και πρακτικών συλλογικής υποκειμενοποίησης οι οποίες, στο έδαφος του καπιταλισμού, προωθούν άλλες μορφές κοινωνικών σχέσεων μέσω κοινωνικών πειραματισμών που εκφράζουν την επινοητικότητα και την πρωτοβουλία των μαζών. Διόλου τυχαία τόσο η έννοια της υποκειμενοποίησης όσο και του πειραματισμού κατέχουν κεντρική θέση στα κείμενα και τις παρεμβάσεις του Φουκώ. Από αυτή την άποψη, η συνάντηση του Μαρξ με τον Φουκώ, η τριβή των εγχειρημάτων τους, μπορεί να συμβάλει όχι μόνο στην ανανέωση της μαρξιστικής θεωρίας αλλά και στην αναζήτηση των δρόμων που οδηγούν σε μια άλλη πρακτική της πολιτικής, σε μια σύγχρονη επαναστατική πολιτική.

εκδόσεις Εκτός Γραμμής

Ιούλιος 2014

Δημοσιεύτηκε τον Οκτώβριο του 2014 στο RedNotebook