Ουσιαστικό στοιχείο της ευρωπαϊκής ταυτότητας είναι ο ανταγωνισμός για το ποιο έθνος έχει την ηγεμονία στο να διαμορφώνει και να ορίζει αυτή την ίδια την ταυτότητα. Σε αντίθεση με το αμερικανικό μοντέλο ηγεμονίας, που έχει ως σύμβολα αλλά και ως εργαλεία καθυπόταξης τα ανθρώπινα δικαιώματα και την οικονομική ευκαιρία ως, φαντασιακή έστω, δυνατότητα για τον καθένα, οι ευρωπαϊκοί ανταγωνιστές, με παρελθόν στην αποικιοκρατία, ακολουθούν ένα πολύ πιο συντηρητικό μοντέλο ηγεμονίας. Η αναπαραγωγή των φορέων του συστήματος, ακόμα και η διαλογή των ανθρώπων που το στελεχώνουν, είναι αυστηρή ώστε να παρέχει ασφάλεια όχι μόνον έναντι των διεκδικήσεων των υποτελών τάξεων αλλά και έναντι του πολιτικού και πολιτιστικού παραδείγματος των άλλων ανταγωνιστικών εθνών στην Ευρώπη. Σ’ αυτή τη διαδικασία αναπαραγωγής οι μετανάστες και οι κοινότητές τους δεν είναι αυτονόητα αμελητέες ποσότητες· ο περιορισμός της επιρροής τους στην πολιτική διαδικασία πρέπει να εξασφαλιστεί με τις αντίστοιχες πολιτικές.

Αυτό που παρατηρούμε, συνεπώς, με την εξέλιξη του σχεδίου της Ευρώπης-φρουρίου δεν είναι η αλλαγή μιας πολιτικής κατεύθυνσης αλλά η δεύτερη φάση ενός ενιαίου σχεδιασμού. Οι gastarbeiter ουδέποτε αγκαλιάστηκαν ως συμμέτοχοι στην πολιτική διεργασία ενός κοινωνικού σχηματισμού, αντιθέτως διοχετεύθηκαν στην παραγωγική διαδικασία ακριβώς στο βαθμό που δεν ήταν πολιτικά συγκροτημένοι· πάντοτε όμως υπό το άγρυπνο μάτι που θα εντόπιζε τους παράγοντες πολιτικοποίησης των μεταναστών και θα ενεργοποιούσε τις αντίρροπες δυνάμεις, παρέχοντας ασφάλεια στην αναπαραγωγή των ευρωπαϊκών εθνών και στη διατήρηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας ως κατεξοχήν ιεραρχικής.

Ψηλαφώντας έτσι τη σημερινή και τη μελλοντική Ε.Ε., θα παρατηρήσουμε όχι μόνο μια στροφή προς το κλείσιμο των συνόρων αλλά μια πολυεπίπεδη στροφή κάθε έθνους προς τον εαυτό του και μια προσπάθεια να ηγεμονεύσει μέσω μιας καθαρότερης ταυτότητας τόσο επί των άλλων εθνών όσο και στο πεδίο της διαμόρφωσης της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Όχι μόνο τα σύνορα της Ε.Ε. προς τον έξω απ’ αυτήν κόσμο χαράσσονται βαθύτερα αλλά παλιά σύνορα που αχνοφαίνονταν τώρα αναβιώνουν.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός νέου συνόρου είναι η επανεπεξεργασία των κοινωνικών παροχών προς την κατεύθυνση εξαίρεσης των μετακινούμενων ευρωπαίων προς τις χώρες που διατηρούν ισχυρή οικονομία (Μ. Βρετανία, Γερμανία κ.λπ.). Κατ’ αυτόν τον τρόπο δεν απομειώνεται μόνο το περιεχόμενο της πολυδιαφημισμένης ελευθερίας στην κυκλοφορία· διατυμπανίζεται με πολύ σαφή τρόπο ότι η Ευρώπη της ισότητας εξαφανίζεται και ότι έχει έρθει η ώρα για τις ισχυρές χώρες να δρέψουν τα οφέλη της Ένωσης χωρίς να υποχρεούνται πλέον να τα μοιράζονται. Ο αποκλεισμός από τα κοινωνικά δικαιώματα δεν απέχει πολύ από τον αποκλεισμό από τη νόμιμη διαμονή: ήδη έχουν ακουστεί επιχειρήματα και σχέδια απόκρουσης της μαζικής μετανάστευσης Ελλήνων σε περίπτωση πτώχευσης του ελληνικού κράτους.

Τόσο η Γαλλία όσο όμως και η Γερμανία, παρ’ ότι τράβηξε πιο λίγο τη δημοσιότητα, υπενθύμισαν σε όλη την Ευρώπη την ύπαρξη συνόρων που υποτίθεται πως είχαν πεθάνει, μ’ έναν ανησυχητικό τρόπο: την απέλαση των Ρομά στις χώρες-μέλη των Βαλκανίων (Βουλγαρία, Ρουμανία). Στον προβληματισμό περί μετανάστευσης έχει υποτιμηθεί αρκετά η αλληλεξάρτηση και η επιρροή του φαινομένου με αυτό των εθνικών μειονοτήτων. Στη συγκεκριμένη περίπτωση οι μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες δήλωσαν την οριστική αποτυχία της Ένωσης να δώσει λύση στα προβλήματα μιας γηγενούς εθνότητας. Μάλιστα με μια βολή πέτυχαν τρεις στόχους: υπενθύμισαν την ύπαρξη συνόρων μεταξύ κρατών της Ε.Ε. και ευρωπαϊκών κρατών εν γένει, ταύτισαν μια πανευρωπαϊκή εθνική μειονότητα με νεοαφικνούμενους μετανάστες και έδωσαν και το στίγμα της «καθαρότητας», ανακινώντας τα αντιΡομά ρατσιστικά αισθήματα μέρους των ευρωπαίων πολιτών. Και τα τρία είναι σε ευθεία αντίθεση με τα παραδοσιακά ευρωπαϊκά οράματα.

Πρόγονος τούτων των κινήσεων ήταν ο πολυσυζητημένος κανονισμός του Δουβλίνου. Η κατανομή του προσφυγικού πληθυσμού αποτελεί αυτονόητη υποχρέωση όλων όσων αποδέχονται την ύπαρξη προσφύγων και την υποχρέωση χορήγησης πολιτικού ασύλου. Ειδικά όμως μέσα στην Ε.Ε. η κατανομή του προσφυγικού πληθυσμού ανάλογα με τις δυνάμεις κάθε χώρας αλλά και προς το όφελος των ίδιων των προσφύγων θα έπρεπε να θεωρείται σύμφυτη με τα βασικά ιδεώδη. Εντούτοις, στην υποδοχή των προσφύγων κάθε χώρα είναι μόνη της· στη θεωρία, γιατί στην πράξη οι χώρες που φυλάνε τα «ευρωπαϊκά σύνορα» οφείλουν να παριστάνουν τους συνοριοφύλακες επί ποινή μετατροπής του εδάφους τους σε κρατητήριο παρανόμων ψυχών. Η Ελλάδα οφείλει να προστατέψει τις χώρες του ευρωπαϊκού βορρά από το προσφυγικό ρεύμα αυτής και της προηγούμενης δεκαετίας, εν μέσω συρράξεων στη Μέση Ανατολή, αντιφατικής Αραβικής Άνοιξης και πραγματικής υποβάθμισης του αναπτυσσόμενου και του τρίτου κόσμου.

Η υπόσχεση ειρήνης, με την οποία εν πολλοίς ταυτίστηκε η Ε.Ε., έχει επίσης παραβιαστεί ανεπανόρθωτα στη μεταναστευτική πολιτική. Πολύ πέραν της ανοχής και της αρωγής στην αμερικανική πολιτική, η Ε.Ε. και οι ισχυρές εντός της χώρες έχουν δυναμιτίσει πολλάκις πρωτοβούλως την ειρήνη σε άλλες χώρες, με πιο πρόσφατα παραδείγματα τη Συρία και την Ουκρανία. Τούτο έχει γίνει και γίνεται με πλήρη επίγνωση του ότι κάθε πόλεμος γεννά αμέσως εν στενή εννοία προσφυγικά ρεύματα και μακροχρόνια μεταναστευτικά ρεύματα. Απέναντι σ’ αυτά τα ρεύματα η απάντηση της Ε.Ε. είναι η Λαμπεντούζα και το Φαρμακονήσι.

Είναι σημαντικό να έχουμε υπόψη ότι η «απόκρουση της εισόδου λαθρομεταναστών στα σύνορα» δεν έχει τα άμεσα αποτελέσματα που κανείς μπορεί να υποθέτει. Ο πρόσφυγας πολύ συχνά κατορθώνει να περάσει τα σύνορα την τρίτη και την τέταρτη φορά και επιμένει συνειδητά και με προαπόφαση στην επιλογή του. Το κλείσιμο των συνόρων, λοιπόν, καλείται να διαδραματίσει κυρίαρχα έναν άλλο ρόλο, εκείνο του μηνύματος της εργαλειοποίησης: το σώμα του μετανάστη είναι εργαλείο απεύθυνσης στις ξένες κοινότητες – την κοινότητα που συγκροτεί η χώρα καταγωγής και την κοινότητα που συγκροτεί ο μεταναστευτικός πληθυσμός στο εσωτερικό κάθε χώρας υποδοχής. Ο μεταναστεύων φυλακίζεται, επαναπροωθείται και καταλείπεται σε καθεστώς παράνομης διαμονής, στην ουσία δηλαδή ωθείται βιαίως σ’ ένα χώρο όπου δεν συνιστά υποκείμενο δικαίου. Μ’ αυτή την κίνηση μάλιστα συγκροτείται και ο συγκεκριμένος χώρος ως τέτοιος – ένα είδος τέταρτου κόσμου, σε διαρκή κίνηση γύρω από τα σύνορα, τα κέντρα κράτησης και την πλήρη εργασιακή εκμετάλλευση και κοινωνική θυματοποίηση. Σ’ αυτό τον χώρο ωθούνται μαζικά και πολλοί νομίμως διαμένοντες στην Ε.Ε. μετανάστες, οι οποίοι εξαιρούνται απο την εργασία, την κοινωνική ασφάλιση και εν συνεχεία από τη νομιμοποιημένη διαμονή, εισερχόμενοι βιαίως στον φαύλο κύκλο της παρανομίας.

Η συνειδητή δημιουργία αυτού του χώρου, όπου το πρόσωπο ακρωτηριάζεται ως υποκείμενο δικαίου, σηματοδοτεί άλλη μια υπαναχώρηση της Ε.Ε. από διακηρυγμένο στόχο της: από το στόχο της νομικής - ορθολογικής ρύθμισης ζητημάτων που πρότερα ανάγονταν στην κυριαρχία – αυθαίρετη πολιτική βούληση των εθνών-κρατών. Σημαντικός κόμβος σ’ αυτή την πορεία υπήρξε η «οδηγία της επιστροφής», γνωστή και ως «οδηγία του αίσχους», με την οποία επετράπη η κράτηση των μεταναστών μέχρι και 18 μήνες επί σκοπώ απελάσεως, ακόμα κι αν έχουν αιτηθεί πολιτικό άσυλο, με άλλα λόγια η αντιμετώπιση των μεταναστών ως άξιων να εισπράττουν μεταχείριση που οι σύγχρονες δημοκρατίες κανονικά επιφυλλάσσουν στους ποινικά υπόλογους.

Είναι πραγματικά δύσκολο να αντιληφθεί κανείς τις συνέπειες αυτής της πολιτικής σε μεγάλη κλίμακα. Δεν θα ήταν παράλογο να υποπτευθούμε ότι η αναίρεση βασικών πτυχών της ιδεολογίας της ενωμένης Ευρώπης και η υπαναχώρηση σε από ιστορικής άποψης παλαιότερα και από ιδεολογικής νεοδεξιά σχήματα σηματοδοτεί μια προετοιμασία για το μέλλον· ένα μέλλον όπου η οικονομική ανάπτυξη και η πολιτική ηγεμονία θα αποτελέσουν διακύβευμα και οι περιφερειακές εντάσεις θα αποτελούν απαραίτητο εργαλείο ελέγχου και καθοδήγησης των παγκόσμιων εξελίξεων. Τα εν στενή εννοία προσφυγικά και τα μεταναστευτικά ρεύματα θα αντιμετωπιστούν ως τα απόνερα αυτής της διαδικασίας. Ταυτόχρονα, η Ε.Ε., υποτιθέμενα κατεξοχήν φορέας της υπέρβασης των εθνικών κρατών, μετεξελίσσεται σε πολέμιο της παγκοσμιοποίησης. Ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας έχει ουσιαστική επιρροή στην κρίση αιτημάτων πολιτικού ασύλου αλλά και στην αποδόμηση της πρωτόλειας πολιτικοποίησης των μεταναστευτικών κοινοτήτων που πρόερχονται από μουσουλμανικές χώρες· αν το κίνημα Φετουλάχ Γκιουλέν είναι προαγωγός της τρομοκρατίας και ανεξαρτήτως του τι ρόλο παίζει το κίνημα αυτό στην Τουρκία και περιφερειακά, τότε παρεμπιπτόντως ο τουρκικός μεταναστευτικός πληθυσμός της Γερμανίας έχει ποικίλης εγγύτητας σχέση με την τρομοκρατία. Αυτή η συλλογική ενοχοποίηση επιτείνει το πραγματικό ζήτημα της πολιτικής εκπροσώπησης και συμμετοχής των μεταναστευτικών κοινοτήτων στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι μέσα από άτυπες ομαδοποιήσεις και ιεραρχίες αντί μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες. Οι μεταναστευτικές κοινότητες καθίστανται αντίπαλοι και αντανακλαστικά συστέλλονται.

Το μέλλον όμως δεν διαγράφεται ταραγμένο μόνο για το εξωτερικό της Ε.E. Ενέχει ανακατατάξεις και στο εσωτερικό της, αφού η βίαιη επιβολή των «πλεονασματικών» στα «ελλειμματικά» κράτη και η εντεύθεν αποδόμηση των εργασιακών και κοινωνικών δικαιωμάτων στα υποτελή πλέον κράτη-μέλη, σε συνδυασμό με το ακόμα ζωντανό όραμα της ενδοευρωπαϊκής κινητικότητας, έχει ήδη γεννήσει ρεύμα μεταναστευτικό προς τον ακόμα πλούσιο βορρά. Για το ρεύμα αυτό μάλιστα ισχύει ότι και για τα συνήθη μεταναστευτικά ρεύματα: δεν μεταναστεύουν όσοι είναι στη χειρότερη κατάσταση. Άνθρωποι με προσόντα, τυπικά και ουσιαστικά, πρέπει να τύχουν κερδοφόρας εκμετάλλευσης, πρέπει όμως ταυτοχρόνως να μην απειλήσουν το status quo που θα επιτρέπει την κάρπωση των ωφελημάτων κατά τα ειωθότα. Τούτο προϋποθέτει σαφώς τον έλεγχο της ροής και τον έλεγχο των πραγματικών προσδοκιών κοινωνικής ανέλιξης και πολιτικής εκπροσώπησης.

Ας μην απορήσουμε λοιπόν αν τα εξωτερικά σύνορα της Ε.Ε. αποτελέσουν πρότυπο για τη μετάλλαξη και των εσωτερικών συνόρων, που κάποτε υποτίθεται πώς θα τα ξεχνούσαμε. Η ευρωπαϊκή ελεύθερη κυκλοφορία μεταλλάσσεται αποφασιστικά προς μια γυρολογία περί τον άξονα καθεστωσών εθνικών τάξεων, που γίνονται όλο και πιο κλειστές, συντηρητικές και επιθετικές. Οι αστικές ελίτ μπορούν να ευαγγελίζονται ακόμη κενά περιεχομένου ιδεολογήματα που στην πράξη υποσκάπτουν· το κόστος όμως στα πραγματικά αγαθά της ειρήνης, της ευημερίας και της πολιτικής συμμετοχής μόλις έχει αρχίσει να επάγεται και υπάρχει κίνδυνος να καταλήξει ανυπολόγιστο. Ένα ουσιαστικό και ενωτικό, τόσο για έθνη όσο και για τους απανταχού εργαζομένους, ευρωπαϊκό όραμα οφείλει επειγόντως να προταχθεί, ειδάλλως ο εθνοκεντρισμός και ο αδυσώπητος ανταγωνισμός είναι βέβαιο ότι θα επελάσουν.