Το κείμενο που ακολουθεί είναι κομμάτι του επιλόγου του βιβλίου του Pierre Macherey, Φουκώ και Μαρξ. Το παραγωγικό υποκείμενο, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Εκτός Γραμμής (μετάφραση: Τάσος Μπέτζελος). Οι εκδόσεις Εκτός Γραμμής είναι ένα νέο μη κερδοσκοπικό, πολιτικό και θεωρητικό εγχείρημα που επιδιώκει, όπως λένε οι συντελεστές του, να εκδώσει «βιβλία για τη σύγχρονη πολιτική, θεωρητική, ιστορική και πολιτιστική αναζήτηση και δράση των καταπιεσμένων τάξεων και της Αριστεράς». Στο επόμενο διάστημα οι εκδόσεις θα κυκλοφορήσουν τη συλλογή κειμένων του Ετιέν Μπαλιμπάρ Κράτος, μάζες, πολιτική, το κλασικό έργο του Λουί Αλτουσέρ Για τον Μαρξ σε νέα μετάφραση, τις διαλέξεις του Λουί Αλτουσέρ με τίτλο Φιλοσοφία και Αυθόρμητη φιλοσοφία των επιστημόνων, το κείμενο του Λουί Αλτουσέρ, Για την αναπαραγωγή, το βιβλίο του Ιάσονα Χανδρινού και του Κωστή Χριστοδούλου, Όλη νύχτα εδώ. Η προφορική ιστορία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, καθώς και τη μελέτη του PeterThomas, H στιγμή του Γκράμσι. Φιλοσοφία, ηγεμονία, μαρξισμός. Με δεδομένο τον χαρακτήρα του εγχειρήματος, δεν έχουμε παρά να τους ευχηθούμε, ολόψυχα, καλή επιτυχία!

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Ο καπιταλιστής αγοράζει, και εξοφλεί με τη μορφή μισθού, ως εφαρμογή της σύμβασης εργασίας που είναι μια ανταλλαγή ανάμεσα σε μέρη ελεύθερα και ίσα σε δικαιώματα, τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει εντός των χωρικών ορίων της επιχείρησής του και για ένα καθορισμένο χρονικό διάστημα την εργασιακή δύναμη κάθε ατομικού παραγωγού. Στην πραγματικότητα, αυτό που εκμεταλλεύεται προκειμένου να αντλήσει ένα πλεόνασμα αξίας το οποίο ιδιοποιείται καθ’ ολοκληρίαν είναι μια συνολική παραγωγική δύναμη που δεν ανάγεται στο άθροισμα των ατομικών εργασιακών δυνάμεων και που, ως εκ τούτου, δεν υποχρεούται να την πληρώσει. Αυτή η συνολική παραγωγική δύναμη που, σύμφωνα με τους όρους που χρησιμοποιεί ο Μαρξ, είναι εκείνη που «το κεφάλαιο κατέχει εκ φύσεως ως εμμενή σε αυτό παραγωγική δύναμη», είναι το ιδιαίτερο αποτέλεσμα της συνεργασίας, η οποία επιτελεί την ένταξη των ατομικών δραστηριοτήτων στη συλλογική εργασιακή διαδικασία έτσι όπως διενεργείται υπό τη διοίκηση του κεφαλαίου, σύμφωνα με Κανόνες παραγωγικότητας που έχουν κυριολεκτικά κυριεύσει αυτές τις δραστηριότητες, καθώς τις θέτουν υπό έλεγχο και υπό επιτήρηση.

Η αυθεντία που ξεδιπλώνει ο καπιταλιστής σε αυτό το πλαίσιο είναι θεμιτή, και συνεπώς νομικά διασφαλισμένη, δεδομένου ότι στηρίζεται σε μια νομότυπη ανταλλαγή με τη συμφωνία των συμβαλλόμενων μερών. Ωστόσο, δεν είναι μόνο θεμιτή αλλά και αποτελεσματική γι’ αυτόν τον ίδιο, στον βαθμό που η λειτουργία της «αποδίδει» ένα πλεόνασμα αξίας, με τη μορφή της παραγωγής μιας σχετικής υπεραξίας, η οποία αποτελεί το ιδιαίτερο κέρδος του, απουσία του οποίου, εφόσον δεν είναι άγιος, πράγμα ελάχιστο πιθανό, δεν θα προέβαινε σε αυτό το εγχείρημα που τον μετατρέπει σε κάποιον ο οποίος ασκεί στην πράξη τη μεταφυσική (σύμφωνα με τη συλλογιστική που προτείναμε) και συγκεντρώνει τις απαιτούμενες συνθήκες ώστε, εν τοις πράγμασι και όχι μόνο στα χαρτιά, η ουσία να προηγείται της ύπαρξης και να την καθορίζει. Οριακά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η καπιταλιστική βιομηχανική παραγωγή κατασκευάζει ανθρώπινη ουσία, με τη μορφή παραγωγικής δύναμης, προκειμένου να την εκμεταλλευτεί.

Καταλαβαίνουμε πόσο πολύ πρέπει να ενδιέφεραν τον Φουκώ αυτές οι αναλύσεις και να τον βοήθησαν στην προσπάθειά του να αναπτύξει μια νέα αντίληψη, μη νομικού χαρακτήρα, για την εξουσία. Μόνο έτσι μπορεί να φτάσει κανείς σε ό,τι ονομάζει «πραγματική λειτουργία» της εξουσίας, σε σχέση με την οποία το δίκαιο αποτελεί στην καλύτερη περίπτωση την ιδεολογική άλλη όψη, δηλαδή μια αναπαράσταση μετατοπισμένη σε σχέση με το πραγματικό διακύβευμά της. Εντούτοις, δεν θα μπορούσαμε να πούμε με αφηρημένους όρους γι’ αυτή την ιδεολογία ότι είναι απλώς και μόνον εσφαλμένη και ότι πρέπει υπό αυτή την ιδιότητα να απορριφθεί, σαν μια αυταπάτη που θα αρκούσε να διαλυθεί. Διότι, με τον τρόπο της, μετέχει στη λειτουργία της εξουσίας και συμβάλλει στην αποτελεσματικότητά της. […]

Για να είναι παραγωγική η εξουσία, πρέπει να καταφέρει να διεισδύσει σε δίκτυα τα οποία, μαζί με τα υλικά αγαθά που δημιουργούν πλούτο, διαπλάθουν τα σώματα που κατασκευάζουν κοπιωδώς αυτά τα αγαθά καθώς εναρμονίζονται με τους Κανόνες που διέπουν την κατασκευή τους. Προϋπόθεση για να το επιτύχει αυτό είναι η δράση της να διενεργείται μειλίχια, ώστε να μην τεθεί υπό εξέταση και να μην αναγνωριστεί, ειδεμή η απόπειρα που κάνει να διεισδύσει προσκρούει σε πόλους αντίστασης που η επέλασή της –αφ’ ης στιγμής βγει στο φως της ημέρας– θα έχει συγχρόνως προκαλέσει. Για να επιτύχει η εξουσία αυτόν τον στόχο, δηλαδή για να περνά απαρατήρητη, χρησιμοποιεί πλάνες, και μεταξύ αυτών την αντεστραμμένη αναπαράσταση της παρέμβασής της που της παρέχει ο νομικός λόγος: ο δόλος έγκειται τότε στην αξιοποίηση αυτής της αναπαράστασης η οποία, εννοούμενη κατά γράμμα, δεν αντιστοιχεί σε τίποτε το πραγματικό, ώστε να μετατραπεί σε στοιχείο της τεχνολογίας της εξουσίας.

Η συγκεκριμένη διεργασία, η οποία οδηγεί το δίκαιο στο επίπεδο μιας απλής αναπαράστασης αποσυνδεδεμένης από κάθε πραγματικό περιεχόμενο, και κατ’ επέκταση μιας αρνητικής αναπαράστασης, δεν έχει διαχρονικό χαρακτήρα αλλά έχει συντελεστεί, όπως επισημαίνει ο Φουκώ, «τουλάχιστον στην κοινωνία μας»: με άλλα λόγια, δεν πρέπει να χρησιμοποιείται για να προσδιορίζεται η εξουσία εν γένει, μια έννοια κενή από κάθε υλικό αντικείμενο αναφοράς, αλλά ο ιστορικός τύπος κοινωνίας που μετέτρεψε την παραγωγικότητα σε πυρήνα της ύπαρξής της και ανέπτυξε τις μορφές βιομηχανικής «συνεργασίας» προκειμένου να είναι σε θέση να υλοποιεί αυτόν τον σκοπό, δηλαδή, θα λέγαμε σε μια άλλη γλώσσα, η καπιταλιστική κοινωνία. […]

Ο ακαδημαϊκός μαρξισμός πιάστηκε χειροπόδαρα στην παγίδα που είχε στηθεί: εξέλαβε κατά γράμμα τον λόγο της εξουσίας που διαμορφώνεται από την αστική κοινωνία, και ο οποίος εμφανίζει αυτή την εξουσία ως μια «υπερδομή» ή «εποικοδόμημα», οι διαταγές της οποίας καταφτάνουν από ψηλά, ενώ στην πραγματικότητα αυτές οι διαταγές έρχονται από κάτω, από τα βάθη του συστήματος όπου παράγεται η αξία. Η αλήθεια της εξουσίας, «στην κοινωνία μας τουλάχιστον», είναι οικονομική προτού καταστεί πολιτική: κατά τον Φουκώ, αυτό ακριβώς μας βοηθά να κατανοήσουμε ο Μαρξ, τουλάχιστον σε εκείνα τα χωρία του έργου του όπου αποσυναρμολογεί τους «μηχανισμούς» με τους οποίους το κεφάλαιο ξεδιπλώνει την αυθεντία του επί της εργασίας, καθώς εκμεταλλεύεται την εργασιακή δύναμη με τέτοιον τρόπο ώστε να βελτιώνεται η «παραγωγικότητά» της. Ωστόσο, για να συμβεί αυτό, πρέπει τα ίδια τα υποκείμενα να έχουν καταστεί «παραγωγικά», χάρη σε κατάλληλες διαδικασίες καθυπόταξης που αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία για την εδραίωση της νέας οικονομίας. Αυτές οι σύνθετες διαδικασίες καθυπόταξης είναι αλληλένδετες με την εδραίωση της νέας μορφής εξουσίας που, καθώς υπερβαίνει το διαζευκτικό δίπολο του ατομικού και του συλλογικού, διενεργεί ένα συνεχές πηγαινέλα από τη σφαίρα της οικονομίας στη σφαίρα της πολιτικής […]

Χωρίς να χρειάζεται να επιλέξουμε ανάμεσα στην υπόθεση ενός Φουκώ (ακόμη) μαρξιστή και στην υπόθεση ενός Μαρξ (ήδη) φουκωικού, η συνάντηση ανάμεσα σε αυτούς τους δύο αναλυτές του σύγχρονου καθεστώτος της κοινωνικότητας έχει πραγματοποιηθεί. Από αυτή τη συνάντηση προκύπτει μια νέα αντίληψη για την εξουσία, την αυθεντία και το υποκείμενο, ικανή να αποτελέσει βάση μεταγενέστερων αναλύσεων.

μετάφραση: Τάσος Μπέτζελος

Δημοσιεύτηκε στα Ενθέματα της Αυγής στις 26 Οκτωβρίου 2013