Η σημασία της έκδοσης από τον οίκο Εκτός Γραμμής του σπουδαίου βιβλίου του Ισαάκ Ρούμπιν για τη μαρξιστική θεωρία του χρήματος (εδώ λεπτομέρειες) υπογραμμίζεται από δύο τρέχουσες εξελίξεις που βρίσκονται στο επίκεντρο των σύγχρονων μαρξιστικών αναζητήσεων και είναι σε σημαντικό βαθμό αλληλοσυμπληρούμενες: Αφενός την παρατεταμένη κρίση του καπιταλισμού και αφετέρου την περαιτέρω επέκταση της χρηματιστικοποίησης της σύγχρονης καπιταλιστικής οικονομίας.

Η συμβολή του Ρούμπιν στη διερεύνηση αυτών των δύο φαινομένων είναι εξέχουσας σημασίας και μια από τις σπουδαιότερες στον 20ο αιώνα. Κατά την άποψή μου, η πλευρά της μαρξιστικής ανάλυσης την οποία αναδεικνύει και πηγαίνει ένα βήμα πιο μπροστά ο σοβιετικός μαρξιστής σχετίζεται με τον καταλυτικό ρόλο που διαδραματίζει το χρήμα, σαν γενικό ισοδύναμο, στην αξιακή θεωρία, δηλαδή στην γενική εξίσωση όλων των εμπορευμάτων. Ο Ρούμπιν επισημαίνει ότι ο Μαρξ δε στέκεται στην εξίσωση δύο προϊόντων, αλλά στην εξίσωση όλων των προϊόντων μεταξύ τους. Πρόκειται για μια ποιοτική αλλαγή του πεδίου αναφοράς που δεν μπορεί να ολοκληρωθεί αν δεν υπάρχει το χρήμα. Υπ’ αυτό το πρίσμα το χρήμα κι εν γένει η ανταλλαγή δεν αποτελούν ένα πεδίο όπου μηχανικά και μονομερώς αντανακλώνται οι σχέσεις της παραγωγής. Αντίθετα, το χρήμα επενεργεί και μεταλλάσσει, ολοκληρώνει και βαθαίνει τις σχέσεις παραγωγής, δημιουργώντας μαζί τους ένα διαλεκτικό δίπολο. Περιγράφει δηλαδή μια σχέση αμφίδρομη. Γι’ αυτό ο Ρούμπιν αναφέρεται σε «νομοτέλειες που καθιστούν το χρήμα αναγκαία συνέπεια και συνοδοιπόρο της αναπτυγμένης εμπορευματικής οικονομίας. Η ανάλυση της εμπορευματικής οικονομίας θα πρέπει να μας δείξει ότι η ολόπλευρη ανταλλαγή εμπορευμάτων είναι αδύνατη χωρίς τη μεσολάβηση του χρήματος». (σελ. 60).

Στην ανάλυση του Ρούμπιν το πεδίο της ανταλλαγής αναδεικνύεται ως ο καταλύτης που ενοποιεί και συναρμόζει την αξιακή και τη χρηματική θεωρία: «Η αξιακή και χρηματική θεωρία στο συνδυασμό τους χαρακτηρίζουν τον ίδιο θεμελιώδη τύπο παραγωγικών σχέσεων μεταξύ εμπορευματοπαραγωγών, οι οποίοι αλληλοσυμπληρώνονται με την εργασιακή τους δραστηριότητα στη διαδικασία παραγωγής, αλλά τυπικά είναι ανεξάρτητοι μεταξύ τους και συνάπτουν σχέση μόνο στη διαδικασία ανταλλαγής». (σελ. 56).

Σε αυτό το πλαίσιο, ο σύγχρονος ολοκληρωτικός καπιταλισμός δεν μπορεί να διερευνηθεί χωρίς να δοθεί η σημασία που πρέπει στο χρήμα, το τοκοφόρο και πλασματικό κεφάλαιο.

Στο βιβλίο του Ρούμπιν επίσης συναντάμε κι ένα χωρίο που συμπυκνώνει με έναν καταπληκτικό τρόπο τις τέσσερις ιδιότητες της ανταλλαγής: Πρώτο, εξισώνει όλες τις ιδιωτικές οικονομικές δραστηριότητες μεταξύ τους (μετατροπή της ιδιωτικής εργασίας σε κοινωνική). Δεύτερο, εξισώνει όλες τις σφαίρες παραγωγής ή όλα τα είδη εργασίας (μετατροπή της συγκεκριμένης εργασίας σε αφηρημένη). Τρίτο, στο πλαίσιο της επίσης εξισώνονται μεταξύ τους τα είδη εργασίας που διαφέρουν στο βαθμό εξειδίκευσης (μετατροπή της ειδικευμένης εργασίας σε απλή) και, τέταρτο, στην ανταλλαγή εξισώνονται οι δαπάνες εργασίας που πραγματοποιούνται σε διαφορετικές επιχειρήσεις της ίδιας σφαίρας παραγωγής και διαφέρουν ως προς το επίπεδο παραγωγικότητας (μετατροπή της ατομικής εργασίας σε κοινωνικά αναγκαία). Κι έτσι εν κατακλείδι «η ενιαία πράξη ανταλλαγής επιφέρει ταυτόχρονα τη μετατροπή της ιδιωτικής, συγκεκριμένης, ειδικευμένης και ατομικής εργασίας σε κοινωνική, αφηρημένη, απλή και κοινωνικά αναγκαία». (σελ. 112).

Παρόλα αυτά ο Ρούμπιν δεν αποκόβει το χρήμα από την εργασία. Στο πέμπτο κεφάλαιο περιγράφει αναλυτικά πώς «η εξίσωση των εμπορευμάτων μέσω του χρήματος οδηγεί στην εξίσωση της εργασίας και καθιστά το χρήμα έκφραση της κοινωνικής και αφηρημένης εργασίας». (σελ. 99). Ενώ, στο έβδομο κεφάλαιο αναφέρει πώς «τον αποφασιστικό άξονα γύρω από τον οποίο περιστρέφεται ο άτακτος χορός των εμπορευμάτων στην αγορά… δεν πρέπει να τον αναζητήσουμε στα ίδια τα πράγματα αλλά στις παραγωγικές σχέσεις των ανθρώπων και μάλιστα στις δράσεις του εμπορευματοπαραγωγού και στις αμοιβαίες σχέσεις με τον κόσμο των υπόλοιπων εμπορευματοπαραγωγών». (σελ. 153).

Ωστόσο, η θεμελιώδης αντίφαση που διέπει την καπιταλιστική οικονομία σύμφωνα με την ανάγνωση που κάνει ο Ρούμπιν στη μαρξιστική θεωρία αφορά στη σύγκρουση της ανταλλακτικής αξίας με την αξία χρήσης. «Στην κριτική της Πολιτικής Οικονομίας ο Μαρξ ανακαλύπτει στη δημιουργία του χρήματος τη λύση για δύο θεμελιώδεις δυσχέρειες της ανταλλαγής. Η πρώτη έγκειται στην αντίθεση χρηστικής και ανταλλακτικής αξίας, η δεύτερη στην αντίθεση των “ιδιαίτερων εργασιών των ιδιωτών” και της “γενικής κοινωνικής εργασίας” (σελ. 110). Ενώ, σε άλλο σημείο τονίζει ότι: «από τη διττή φύση του εμπορεύματος ο Μαρξ συνήγαγε και την αναγκαιότητα του χρήματος». (σελ. 69).

Αυτή η αντίθεση προσφέρεται για πολλαπλά συμπεράσματα, πολιτικής σημασίας, για το σήμερα. Ο επαναστατικός χαρακτήρας της εποχής μας ορίζεται από την έκρηξη της ανταλλακτικής αξίας, ως αποτέλεσμα των ποιοτικών μεταβολών που έχουν συντελεστεί στην παραγωγικότητα της εργασίας. Ο Ρούμπιν αναφέρει ότι «οι ποσοτικές μεταλλαγές της παραγωγικότητας της εργασίας αποτελούν αιτίες μεταβολής της αξίας των εμπορευμάτων» (σελ. 47). Αυτά τη δεκαετία του 1920, όταν ο Ρούμπιν έγραψε τις μελέτες του για το χρήμα που σήμερα συζητούμε, υπό τις χειρότερες δυνατές συνθήκες. Έναν αιώνα σχεδόν αργότερα περισσότερες από μία τεχνολογικές επαναστάσεις έχουν οδηγήσει την παραγωγικότητα της εργασίας στα ύψη, με την ανεργία (που ισοδυναμεί με καταστροφή της παραγωγικής δύναμης της εργασίας) να αποτελεί το τίμημα κάθε τεχνολογικής καινοτομίας που εισέρχεται στην παραγωγή. Και δεν είναι μόνο αυτό: η τρέχουσα βιομηχανική επανάσταση με αιχμή του δόρατος τις τρισδιάστατες εκτυπώσεις που εκμηδενίζουν εκ νέου τις αποστάσεις, το ίντερνετ των πραγμάτων που αυτοματοποιεί τις πιο απλές καθημερινές λειτουργίες κ.α. έχει μεταμορφώσει πολύ πιο βαθιά τις δυνάμεις της εργασίας σε σχέση με τις προηγούμενες επαναστάσεις. Αυτές οι αλλαγές αποτελούν, σε τελική ανάλυση, και την απώτερη αιτία της τρέχουσας κρίσης. Οι μεταμορφώσεις του χρήματος επομένως, με τη χρηματιστικοποίηση (όπως αποκρυσταλλώνεται στη συνεχιζόμενη υπερτροφική ανάπτυξη του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου) και τις νομισματικές ολοκληρώσεις (με κορυφαία έκφραση το ευρώ) δεν μπορούν παρά να ιδωθούν ως εκείνες οι μεταβολές στο επίπεδο της ανταλλαγής που αποτυπώνουν τους ποιοτικούς μετασχηματισμούς στο πεδίο της παραγωγής. Επίσης, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του σύγχρονου, ολοκληρωτικού καπιταλισμού.

Το πιο απλό συμπέρασμα επομένως από τη συμβολή του Ρούμπιν στο σήμερα επιβάλλει να αναγνωρίσουμε στο επίπεδο της ανταλλαγής (χρηματιστικοποίηση κι ευρώ εν προκειμένω) τη σημασία που αξίζει στο πλαίσιο της διαλεκτικής αλληλοσύνδεσης με τις παραγωγικές σχέσεις. Περαιτέρω, να αναγνωρίσουμε ή καλύτερα να διερευνήσουμε τον τρόπο που, δευτερογενώς έστω, επενεργούν και αλλάζουν τις παραγωγικές σχέσεις, ορίζοντας επίσης και τα νέα πεδία έρευνας και θεωρητικής αναζήτησης στο πλαίσιο ενός σύγχρονου επαναστατικού Μαρξισμού, που θα φιλοδοξεί να κατανοήσει τον κόσμο για να τον αλλάξει.

* Η παρουσίαση του βιβλίου έγινε την Τρίτη 23 Φεβρουαρίου 2016. Στην παρουσίαση συμμετείχαν: Λ. Βατικιώτης, Γ. Μηλιός, Σ. Μιχαήλ και Δ. Παπαφωτίου