Η Πολιτική - Πολιτιστική Λέσχη Εκτός Γραμμής παρουσιάζει το κινηματογραφικό αφιέρωμα:

«Από την ανεργία στο περιθώριο: Η μάχη της επιβίωσης»

Παρουσίαση: Ηλίας Ιωακείμογλου

Έναρξη: Παρασκευή 23 Μαρτίου, 8:00 μ.μ.

Η διαρθρωτική κρίση του καπιταλισμού που ξεκίνησε το 2008 αναγκάζει σημαντικές μερίδες των εργαζόμενων τάξεων να περάσουν από τον διάδρομο της μακροχρόνιας ανεργίας στον ολικό ή μόνιμο αποκλεισμό από την καπιταλιστική εργασία, και από εκεί στους περιττούς πληθυσμούς, τους πληθυσμούς πενήτων, στον υπολειμματικό υπερπληθυσμό. Απομακρύνονται από την «κανονική» κοινωνική αναπαραγωγή και κλείνονται σε μια παγίδα αυτοτροφοδοτούμενου αποκλεισμού, όπου απονεκρώνονται βαθμιαία οι εργασιακές και κοινωνικές τους ικανότητες, αυτές που είναι αναγκαίες για έναν μισθό ή έστω για την ελπίδα για έναν μισθό. Σχηματίζουν έτσι χώρους εσωτερικής κοινωνικής εξορίας: στις άθλιες τενεκεδουπόλεις της Ασίας, στις παρακμάζουσες γειτονιές των μεγαλουπόλεων των ΗΠΑ, στα προάστια των ευρωπαϊκών πόλεων, στις περίκλειστες με τείχη αστικές περιοχές της λατινικής Αμερικής, στις φυλακές και τα στρατόπεδα μεταναστών, στους πόρους των «κανονικών» συνοικιών της Αθήνας που διολισθαίνουν στην παρακμή. Αυτό καθιστά κάπως ασαφή τα όρια των μερίδων των υποτελών κοινωνικών τάξεων: μισθωτοί, άνεργοι, υποαπασχολούμενοι, περιστασιακοί, επισφαλείς, αδήλωτοι, υπολειμματικός πληθυσμός πενήτων, παράνομοι, άεργοι κ.λπ.

Ούτως ή άλλως, από την άποψη της κοινωνικής αναπαραγωγής, υπάρχει συνεχές μεταξύ όλων αυτών των μερίδων. Οι μισθωτοί των εργαζόμενων τάξεων, οι άνεργοι και οι υποαπασχολούμενοι συγκροτούν το προλεταριάτο, δηλαδή αυτούς που είναι αναγκασμένοι να πωλούν τις εργασιακές τους ικανότητες για να επιζήσουν και ταυτοχρόνως δεν ανήκουν στον πόλο της ειδικευμένης διανοητικής εργασίας (που είναι ο τόπος της μισθωτής μικροαστικής τάξης). Οι μισθωτοί των εργαζόμενων τάξεων και ο σχετικός υπερπληθυσμός ανέργων, υποαπασχολούμενων και πρεκάριων είναι οι δύο όψεις της ίδιας, ενιαίας διαδικασίας όπου η συσσώρευση κεφαλαίου μεταμορφώνει ακατάπαυστα τις εργαζόμενες τάξεις σε άνεργους, πρεκάριους ή υποαπασχολούμενους με διαδοχικές κινήσεις έλξης και απώθησης του εργατικού δυναμικού μέσα και έξω από τη σφαίρα της παραγωγής.

Υπάρχει επίσης συνεχές μεταξύ των ανέργων και του πληθυσμού των πενήτων, που βρίσκεται εκτός αγοράς εργασίας, με κυριότερο δίαυλο μετάβασης τη μακροχρόνια ανεργία. Ο εργάτης είναι ένας δυνάμει πένης, λέει ο Μαρξ, υπονοώντας το συνεχές μεταξύ όλων των μερίδων των εργαζόμενων τάξεων. Κάθε προλετάριος είναι δυνάμει ανέστιος και πένης. Για μια στιγμή μόνο αυτό δεν ίσχυε: για τα τριάντα χρόνια από το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου μέχρι την κατάληψη της εξουσίας από τον νεοφιλελευθερισμό· όταν και όπου οι οργανωμένες δυνάμεις των εργαζόμενων τάξεων επέβαλαν στο σύστημα ρυθμίσεις και νόμους που προστάτευαν την εργασία από το αδηφάγο κεφάλαιο. Πλέον όμως είμαστε ήδη πολύ μακριά από αυτό. Τα κράτη και οι δυνάμεις της αγοράς δημιούργησαν έναν κοινωνικό χώρο εγκλεισμού όπου κλειδώνουν τις τωρινές και μελλοντικές επιλογές της ζωής μας με σχέσεις ανισότητας, υλικής στέρησης, ηθικής αθλιότητας και ανελευθερίας.

Ωστόσο, αυτό το πειθαρχικό νεοφιλελεύθερο καθεστώς ενσωματώνει ως δομικό, διαρθρωτικό στοιχείο του, σαν ένα προπατορικό αμάρτημα, την ανταγωνιστική σχέση μεταξύ των απαιτήσεων ενός αχαλίνωτου καπιταλισμού αφενός και της κοινωνικής αναπαραγωγής σε μορφές αποδεκτές από τις υποτελείς κοινωνικές τάξεις αφετέρου. Αυτή η ανταγωνιστική σχέση προσδίδει στο καθεστώς εγγενή πολιτική αστάθεια επειδή είναι το καθεστώς της διαρκούς κρίσης κοινωνικής αναπαραγωγής· και θα είναι τέτοιο έως ότου οι υποτελείς κοινωνικές τάξεις αποδεχτούν τη διαρκή εξαθλίωση ως κανονικότητα.

Με τις προβολές τριών ταινιών, The Florida Project, Rosetta και Δύο ημέρες, μία νύχτα, προτείνουμε μια περιήγηση στον θαυμαστό κόσμο της καπιταλιστικής αγοράς εργασίας, της επισφάλειας και της υποαπασχόλησης, στους διαδρόμους από τους οποίους ανυποψίαστοι προλετάριοι κατευθύνονται προς την υποαπασχόληση και την πρόσκαιρη εργασία, και από εκεί στην κόλαση των υπολειμματικών πληθυσμών, αυτών που το σύστημα ούτε θέλει ούτε μπορεί να ενσωματώσει.   

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΒΟΛΩΝ

The Florida Project

Σον Μπέικερ, 2017

Παρασκευή 23 Μαρτίου, 8 μ.μ.

To Florida Project μάς δείχνει τους διαδρόμους που οδηγούν πολυπληθείς μερίδες των υποτελών κοινωνικών τάξεων από την ανεργία και την υποαπασχόληση στον ολικό ή μόνιμο αποκλεισμό από τον κόσμο της καπιταλιστικής εργασίας, και από εκεί στους περιττούς πληθυσμούς, στους πληθυσμούς των ανέστιων και των πενήτων, στον υπολειμματικό πλεονάζοντα πληθυσμό, σε αυτούς που το σύστημα ούτε χρειάζεται ούτε θέλει να επανεντάξει στον κόσμο της καπιταλιστικής εργασίας.

Το σκηνικό είναι ένα μοτέλ, που λειτουργεί ως μικρογραφία του μεγάλου χώρου εσωτερικής κοινωνικής εξορίας που υπάρχει στις ΗΠΑ και είναι διάχυτος στους πόρους των «κανονικών» συνοικιών των πόλεων. Στο μοτέλ, οι ένοικοι πληρώνουν με την εβδομάδα και είναι αυθεντικοί εκπρόσωποι των κοινωνικών ομάδων που βρίσκονται στην γκρίζα ζώνη μεταξύ της «κανονικής» εργατικής τάξης και του υπολειμματικού πλεονάζοντος πληθυσμού. Eίναι οι επισφαλώς εργαζόμενοι και οι υποαπασχολούμενοι, οι αποθαρρημένοι άνεργοι που καταγράφονται ως άεργοι, οι περιστασιακοί, οι άτυποι, οι αδήλωτοι και όλοι όσοι μετακινούνται μέσα κι έξω από την αγορά εργασίας.

Όλοι τους προς το παρόν μπορούν να πληρώνουν το εβδομαδιαίο ενοίκιο, αλλά μόνο μερικοί από αυτούς έχουν διασώσει τις ικανότητές τους προς εργασία και ανήκουν ακόμη στον κόσμο της μισθωτής εργασίας, μιας εργασίας όμως επισφαλούς που δεν τους επιτρέπει να έχουν ούτε κανονική κατοικία ούτε σταθερή και σίγουρη δουλειά. Οι υπόλοιποι, όπως η ηρωίδα της ταινίας και η ανήλικη κόρη της, βαθμιαία και ανεπαίσθητα θα αποκλειστούν από την κοινωνική αναπαραγωγή, πιασμένες σε μια παγίδα αυτοτροφοδοτούμενου αποκλεισμού. Για τη μητέρα, παρακολουθούμε τη μετάβαση από την επισφαλή απασχόληση της χορεύτριας σε μαγαζιά, στην ανεργία και από εκεί στον υπολειμματικό, τον περιττό πληθυσμό, καθώς σταδιακά χάνει την ικανότητα επιστροφής στον κόσμο της καπιταλιστικής εργασίας. Αυτό μάλιστα συμβαίνει ακριβώς εξαιτίας του τρόπου που είναι αναγκασμένη να ακολουθήσει για να επιβιώσει, που δεν μπορεί να είναι άλλος από την πορνεία.

Με αυτή την ιστορία, η ταινία μάς εξηγεί (ίσως εν αγνοία των δημιουργών της, αλλά ποιος νοιάζεται γι’ αυτό;) ότι ο μισθωτός είναι ένας δυνάμει πένης, όπως λέει ο Μαρξ, υπονοώντας το συνεχές μεταξύ των τριών μερίδων των εργαζόμενων τάξεων: τους μισθωτούς, τους άνεργους και τους περιττούς –για το κεφάλαιο– πληθυσμούς. Η ταινία μάς μιλάει ακριβώς γι’ αυτό το συνεχές.

Δύο ημέρες, μία νύχτα

Ζαν-Πιερ Νταρντέν - Λυκ Νταρντέν, 2014

Παρασκευή 30 Μαρτίου, 8 μ.μ.

Η Σάντρα είναι εργάτρια. Κατά την απουσία της ανακαλύπτει ότι η επιχείρηση στην οποία εργάζεται έχει μετακυλήσει την ευθύνη της απόφασης για την απόλυσή της στους συναδέλφους της (προσφέροντας χίλια ευρώ στον καθένα εάν εγκρίνουν την απόλυση).

Η ηρωίδα έχει αντιληφθεί πως η διάρρηξη της μισθωτής σχέσης ενός εργαζόμενου (που δεν έχει άλλους πόρους πέραν της αμοιβής εργασίας) έχει επιπτώσεις που εκτείνονται πέρα από τις προφανείς υλικές ζημιές· απειλεί ταυτότητες, διαδικασίες κοινωνικοποίησης, ισορροπίες και σταθερές κοινωνικές σχέσεις, οι οποίες προηγουμένως είχαν παγιωθεί στο πλαίσιο της «κανονικής ζωής» σε κοινωνικούς χώρους σχετικής ασφάλειας στην εστία και την καθημερινή ζωή. Έχει στη διάθεσή της ένα Σαββατοκύριακο για να προλάβει να πείσει έναν έναν ξεχωριστά τους συναδέλφους της να αρνηθούν την απόλυσή της. Κάθε συνάντηση με έναν συνάδελφο φωτίζει μια διαφορετική πλευρά της ίδιας πραγματικότητας, που είναι ότι υπό κανονικές συνθήκες λειτουργίας του συστήματος οι μισθωτοί δεν μπορούν να απελευθερωθούν από το κεφάλαιο· διότι ο μισθός μετατρέπεται διαρκώς, καθ’ ολοκληρία και αναγκαστικά, σε αγαθά και υπηρεσίες που είναι απαραίτητα στον εργαζόμενο για να συντηρηθεί υλικά και ως πρόσωπο, για να παραμείνει αποδεκτός από το κοινωνικό του περιβάλλον και να διατηρήσει την αξιοπρέπειά του.

Με αυτά τα δεδομένα, μοιραία, η ταινία εξελίσσεται σε θεωρητική άσκηση επάνω σε ένα δομικό στοιχείο του καπιταλισμού, ένα από αυτά τα υλικά με τα οποία είναι χτισμένος: ότι κλειδώνει τις επιλογές ζωής των υποτελών κοινωνικών τάξεων σε σχέσεις ανισότητας, ανελευθερίας και ηθικής αθλιότητας.

Η ταινία δεν είναι καθόλου απαισιόδοξη. Περιγράφει τη διαδρομή ιδεολογικής αφύπνισης της ηρωίδας, όχι από θεωρητικούς δρόμους αλλά μέσα από το βίωμα· μιας ηρωίδας που φτάνει τελικά στη λύτρωση μέσω της ανάκτησης της ηθικής και ιδεολογικής αυτονομίας της έναντι του συστήματος κοινωνικού εγκλεισμού που συνιστά το κεφάλαιο για τους υποτελείς του.

Rosetta

Ζαν-Πιερ Νταρντέν - Λυκ Νταρντέν, 1999

Παρασκευή 20 Απριλίου, 8 μ.μ.

Η ηρωίδα ζει σε ένα τροχόσπιτο με την αλκοολική μητέρα της, η οποία αντιπροσωπεύει ακριβώς αυτό το κοινωνικό περιθώριο που η Ροζέτα παλεύει να αποφύγει. Παλεύει με νύχια και με δόντια για μια θέση μισθωτής εργασίας, όχι μόνο για να μπορεί να συντηρήσει τον εαυτό της αλλά και για να διασώσει την ταυτότητά της ως υποκείμενο (εδώ δες την «αλτουσεριανή» σκηνή όπου μέσα από έναν διάλογο με τον εαυτό της προσπαθεί να ανασυγκροτήσει την εικόνα του εαυτού της ως υποκειμένου).

Η Ροζέττα μοιάζει με πρόσωπο βγαλμένο από το Κεφάλαιο του Καρλ Μαρξ· ένα πρόσωπο που υπάρχει μόνο μέσα στην καθαρότητα της σχέσης του με τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής: είναι ανειδίκευτη εργάτρια που απολύεται και όλα τα άλλα χαρακτηριστικά της έχουν αφαιρεθεί. Γίνεται έτσι το αντιπροσωπευτικό δείγμα (ο «ιδεατός μέσος όρος») του άνεργου, του υποαπασχολούμενου, του άεργου, του επισφαλώς εργαζόμενου, του περιστασιακού, του άτυπου, όλων όσων μετακινούνται μέσα και έξω από την αγορά εργασίας. Η Ροζέτα γνωρίζει ότι εκείνη είναι όλα αυτά, εναλλάξ ή ταυτοχρόνως, γι’ αυτό και αγωνίζεται απεγνωσμένα προκειμένου να έχει μια οποιαδήποτε δουλειά. Αγωνίζεται με το πείσμα κάποιου που παλεύει για να σώσει τη ζωή του.

Γνωρίζει πως δεν πρέπει να πέσει στην παγίδα της μακροχρόνιας ανεργίας. Απελπίζεται επειδή καταλαβαίνει ότι η πιθανότητα να επιστρέψουν στη μισθωτή εργασία οι μακροχρόνια άνεργοι μειώνεται καθώς μακραίνει ο χρόνος παραμονής τους στην ανεργία.

Γνωρίζει επίσης ότι από τον διάδρομο της μακροχρόνιας ανεργίας κινδυνεύει να περάσει στον υπολειμματικό υπερπληθυσμό, τον περιττό πληθυσμό πενήτων, που αποκλείονται ολικά και οριστικά από τον κόσμο της καπιταλιστικής παραγωγής και της αμειβόμενης εργασίας, ενός πληθυσμού χωρίς μισθό και χωρίς την ελπίδα ενός μισθού. Και τα γνωρίζει όλα αυτά, όχι από τα βιβλία, αλλά επειδή είναι η διαδρομή που έχει ήδη διατρέξει η μητέρα της, η οποία εκπροσωπεί στην ταινία τους υπολειμματικούς πληθυσμούς, τους ανθρώπους που ο καπιταλισμός δεν χρειάζεται, τους περιττούς, αυτούς στους οποίους η Ροζέττα δεν θέλει να ανήκει.

Όταν καταφέρνει να προσληφθεί υποκλέπτοντας την θέση από τον φίλο της, έρχεται αντιμέτωπη με τις Ερινύες.

Σας περιμένουμε!

Πολιτική - Πολιτιστική Λέσχη Εκτός Γραμμής

Στρατηγοπούλου 7 & Μαυρικίου, Αθήνα

(Χ. Τρικούπη, στάση Λασκάρεως)

e: [email protected]

f: /EktosGrammis

t: @ektos_grammis

www.ektosgrammis.gr/club