Από τις εκδόσεις Εκτός Γραμμής κυκλοφόρησε μόλις το βασικό έργο του Λουί Αλτουσέρ Για τον Μαρξ, σε νέα μετάφραση Τάσου Μπέτζελου, πρόλογο Ετιέν Μπαλιμπάρ, επίμετρο Παναγιώτη Σωτήρη. Οι εκδόσεις Εκτός Γραμμής, ένα αριστερό, συλλογικό, μη κερδοσκοπικό εγχείρημα, στον χώρο του βιβλίου με αυτή την έκδοση μπαίνουν στα βαθιά. Και αντιλαμβανόμαστε τη σημασία και τη βάθος της προσπάθειας όταν μαθαίνουμε ότι σκοπεύουν, το επόμενο διάστημα, να εκδώσουν τα σημαντικότερα έργα του Αλτουσέρ στα ελληνικά (κάποια από αυτά για πρώτη φορά στα ελληνικά, κάποια άλλα σε νέες, σύγχρονες μεταφράσεις). Τους συγχαίρουμε και τους ευχόμαστε καλή δύναμη σε αυτό φιλόδοξο και σημαντικό, θεωρητικό και πολιτικό εγχείρημα.

Στρ. Μπ.

Την Παρασκευή κυκλοφόρησε το Για τον Μαρξ και θα ακολουθήσουν άλλα δώδεκα σημαντικά έργα του Αλτουσέρ, από τις εκδόσεις Εκτός Γραμμής, το μεγαλύτερο μέρος του έργου του δηλαδή. Γιατί αυτή η επιλογή, γιατί επιλέγετε να εκδώσετε 13 τίτλους του Αλτουσέρ;

Ο πρώτος λόγος είναι ταυτόχρονα πολιτικός και θεωρητικός. Θεωρούμε το έργο του Αλτουσέρ ένα εκ των σημείων αναφοράς για μια ριζική, επαναστατική, ανανέωση του μαρξισμού. Ανανέωση που θα επιχειρήσει μια σύγχρονη ματιά στις κοινωνικές δομές και σχέσεις, στα πορίσματα του ιστορικού υλισμού και τις θέσεις της υλιστικής φιλοσοφίας, σε ρήξη αφενός με τις διάφορες εκδοχές (σταλινικές και μη) «σοβιετικού μαρξισμού», που ακόμα και σήμερα ευδοκιμούν και προσφέρουν «απαντήσεις» σε αγωνιστές και αγωνίστριες: απαντήσεις όμως που δεν σκιαγραφούν καμιά ριζική τομή με την κυρίαρχη (αστική) ιδεολογία και πρακτική, αντιθέτως, βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα, ηγεμονεύονται από αυτή. Και, αφετέρου, με παλαιότερες και νεότερες «αναθεωρητικές» απόπειρες που επιχειρούν είτε μια «ηρωική» έξοδο από τον μαρξισμό, προς όφελος ενίοτε αντιπολιτικών ενίοτε υπερπολιτικών ρευμάτων, είτε έναν «αφοπλισμό» του τελευταίου από το ριζοσπαστικό περιεχόμενό του, και την ανάδειξή του σε κάποια ακίνδυνη και αβλαβή «ανθρωπιστική» ιδεολογία ή ιδεολογία της «προόδου».

Ο δεύτερος λόγος της «επιστροφής» μας στον Αλτουσέρ είναι, τρόπον τινά, «εκδοτικός»: τα έργα του Αλτουσέρ λείπουν από την ελληνική μαρξιστική όσο και ευρύτερα, φιλοσοφική και θεωρητική, γραμματεία. «Λείπουν» γιατί, πλην ελάχιστων εξαιρέσεων, η μεγάλη πλειοψηφία τους –μπορώ να πω τα κυριότερα από αυτά– είτε μεταφράστηκαν κάποια στιγμή στο παρελθόν αλλά έχουν εξαντληθεί από καιρό, είτε –κι αυτό αφορά επίσης πολύ σημαντικά έργα, με τεράστια διεθνή απήχηση– δεν εκδόθηκαν ποτέ στα ελληνικά. Κι αυτό, την ίδια στιγμή που στις σημαντικότατες «μεταθανάτιες» εκδόσεις έργων του Αλτουσέρ που έχουν μείνει ως τώρα αμετάφραστα στα ελληνικά (λ.χ. το Για την αναπαραγωγή, PUF, 1995 ή Το υπόγειο ρεύμα του υλισμού της συνάντησης, Stock/IMEC, 1994) προστίθενται τα τελευταία χρόνια νέα, εξίσου σημαντικά έργα. Για παράδειγμα, η Μύηση στη φιλοσοφία για τους μη φιλοσόφους και το Όντας μαρξιστής στη φιλοσοφία (PUF, 2014 και 2015 αντίστοιχα).

Ο τρίτος λόγος, τέλος, είναι «αναγνωστικός»: θέλουμε να παρουσιάσουμε στο ελληνικό κοινό τον Αλτουσέρ σε νέες, σύγχρονες, μεταφράσεις, που θα αποδίδουν το ιδιαίτερο ύφος που τον κατέτασσε σε έναν από τους σπουδαιότερους μαρξιστές θεωρητικούς και ταυτόχρονα σε έναν από τους σημαντικότερους «γραφιάδες» του καιρού του. Θέλουμε, με άλλα λόγια, να επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε τα κείμενα «όπως είναι». Και το πρώτο δείγμα γραφής αυτής της προσπάθειας είναι, κατά τη γνώμη μου, ενδεικτικό. Η μετάφραση του Τάσου Μπέτζελου στο Για τον Μαρξ, αποτυπώνει όλη τη λογοτεχνικότητα της γραφής, τη συναισθηματική ένταση του αριστερού, το βάθος του μαρξιστή και την ακρίβεια του διανοούμενου Αλτουσέρ. Και μάλιστα σε ένα από τα πιο δύσβατα πεδία της, στην πρώτη μεγάλη θεωρητική του «σύνθεση», με τις θεωρητικές εντάσεις και τις «εντάσεις» ορολογίας που (αναπόφευκτα) τη διαπερνούν.

Γιατί ξεκινήσατε με το Για τον Μαρξ; Ποια θέση κατέχει στο συνολικό έργο του Αλτουσέρ το βιβλίο αυτό;

Πρόκειται, κατά τη γνώμη μου, για ένα πολύ σημαντικό βιβλίο. Για την ακρίβεια, πρόκειται για ένα ιστορικό βιβλίο, για ένα βιβλίο-σταθμό στην ιστορία του μαρξισμού. Το λέω αυτό ανεξάρτητα από τη δική μου/μας αναφορά («μας» ως ρεύματος και, επιπλέον, ως εκδοτικής ομάδας που άλλωστε έχουμε αναλάβει ένα σημαντικό εγχείρημα παρουσίασης μιας πλήρους σειράς έργων του Αλτουσέρ) στη σημασία του έργου του Αλτουσέρ ως πολιτικοθεωρητικής αναμέτρησης με το θεμελιώδες ερώτημα της επαναστατικής ανανέωσης του μαρξισμού.

Αυτή η ιστορικότητα του Για τον Μαρξ αφορά ακριβώς το γεγονός ότι είναι ένα βιβλίο-παρέμβαση, θεωρητική και πολιτική, στη μαρξιστική θεωρία και πρακτική του κομμουνιστικού κινήματος. Πρόκειται για τη γενέθλια «στιγμή» του Αλτουσέρ, το βιβλίο στο οποίο κάνει την εμφάνισή της για πρώτη φορά η εντελώς πρωτότυπη ανάγνωση του Μαρξ που πρότεινε ο Αλτουσέρ, παραμένοντας, ταυτόχρονα, ένα βιβλίο ριζικά «εσωτερικό» στον μαρξισμό, το κομμουνιστικό κίνημα και την ιστορία τους. Εξ ου και η διαρκής επικαιρότητά του, όχι ως κάποιου «ευαγγελίου» των «αλτουσεριανών», αλλά ως μαρξιστική πραγματεία· ως συμπύκνωση και ταυτόχρονα βάθεμα των κεντρικών εννοιών και θέσεων του ιστορικού υλισμού και της υλιστικής φιλοσοφίας, όσο και ως απόπειρα ανάδειξης θεωρητικών αντιφάσεων του μαρξισμού και προκλήσεων για τον μαρξισμό. Στις σελίδες του ο Αλτουσέρ προτείνει την περίφημη «επιστημολογική τομή» ανάμεσα σε «νεαρό» και «ώριμο» Μαρξ, απορρίπτοντας τη «προβληματική» της αλλοτρίωσης και του (υποτιθέμενου) θεωρητικού «ανθρωπισμού» του Μαρξ. Αναδεικνύει, επίσης, την ιδιαιτερότητα και την τομή της μαρξικής (υλιστικής) διαλεκτικής σε σχέση με αυτήν του Χέγκελ, ψηλαφίζει μια θεωρία της συγκυρίας, μέσω της έννοιας του επικαθορισμού των αντιθέσεων και σκιαγραφεί τις πρώτες θέσεις μιας υλιστικής θεωρίας της ιδεολογίας. Θα έλεγα, όπως αναφέρουμε στο Σημείωμα της έκδοσης, ότι πρόκειται για ένα βιβλίο πραγματικό «εργαστήρι» μαρξιστικής σκέψης.

Ως εκ τούτου, το Για τον Μαρξ δεν είναι ένα βιβλίο που αφορά απλώς ή κυρίως τους όσες και όσους έχουν αναφορά στον Αλτουσέρ. Ως συνεισφορά και ως οπτική, συνιστά, κατά τη γνώμη μου, αναγκαίο ανάγνωσμα για κάθε μαρξιστή και μαρξίστρια, οποιουδήποτε θεωρητικού ρεύματος ή χρωματισμού. Είναι ένα βιβλίο που πρέπει καθένας και καθεμιά μας να «αντιμετωπίσει», όχι να αποφύγει, ή να «ξεφύγει» από αυτό με θεωρητικές «ευκολίες» και εύκολους αφορισμούς.

Σε ποιο θεωρητικό και πολιτικό πλαίσιο, στο πλαίσιο του μαρξισμού και του κομμουνιστικού κινήματος, εντάσσεται το Για τον Μαρξ το 1965, όταν πρωτοκυκλοφορεί; Ποια ήταν η υποδοχή που συνάντησε τότε και ποια η μεταγενέστερη διαδρομή του;

Έχεις δίκιο σε αυτό που υπαινίσσεσαι· δεν πρόκειται για ένα οποιοδήποτε βιβλίο του Αλτουσέρ. Πρόκειται βεβαίως για το σημαντικότερο «ντοκουμέντο» της (δημόσιας) θεωρητικής παρέμβασής του, πρόκειται όμως και για ντοκουμέντο μιας ολόκληρης εποχής: της πυκνής δεκαετίας του 1960. Η δεκαετία αυτή, πέρα από τα τεράστιας σημασίας ιστορικά (και ακολούθως θεωρητικά) συμβάντα του Μάη του ’68 και της Πολιτιστικής Επανάστασης –στα προλεγόμενα των οποίων εγγράφεται το Για τον Μαρξ--, συνιστά και μια δεκαετία ανοιχτής κρίσης της «σοσιαλιστικής» οικοδόμησης και ντε φάκτο αναμέτρησης με το ερώτημα της ανανέωσης της επαναστατικής στρατηγικής και της μαρξιστικής θεωρίας. Είναι η εποχή της κριτικής της «προσωπολατρίας» και της «αποσταλινοποίησης» του 20ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ, που όμως καθόλου δεν σηματοδότησε μια ριζοσπαστική ανανέωση της σοσιαλιστικής στρατηγικής και θεωρίας, αφήνοντας το αίτημά της να εκκρεμεί. Ενδεχομένως είναι αυτό το αίτημα που κινητοποιεί τον Αλτουσέρ. Εξ ου και –στον αντίποδα της κυρίαρχης πρόσληψης του έργου του Αλτουσέρ ως κατ’ εξοχήν «θεωρησιακού»– θεωρώ τον χαρακτήρα του έργου του ως εξ αρχής και εξ ολοκλήρου πολιτικό. Νομίζω ότι το πολιτικό είναι εγγεγραμμένο ευθύς εξαρχής στη θεωρητική απόπειρα του Αλτουσέρ, εξ ου και σύντομα το αποκαθιστά στην καρδιά της φιλοσοφίας, όταν από νωρίς την (επαν-)ορίζει ως «πολιτική στη θεωρία» ή, αμέσως μετά, ως «σε τελική ανάλυση, ταξική πάλη στη θεωρία». Επιπλέον, στο θεωρητικό «πρόσωπο» Αλτουσέρ λαμβάνει χώρα επίσης μια πολύ γόνιμη, ασυνήθιστη για μαρξιστή, «συνάντηση»: η συνάντηση ανάμεσα στη μαρξιστική θεωρία και την κομμουνιστική στράτευση από τη μια μεριά, και τις επιστήμες του ανθρώπου (ιδιαίτερα την ανθρωπολογία, τη γλωσσολογία και την ψυχανάλυση) και την επιστημολογία (ιδιαίτερα τη γαλλική «σχολή» της) από την άλλη. Ανάμεσα δηλαδή στον μαρξισμό και σε επιστημονικές «πειθαρχίες» τυπικά μη μαρξιστικές.

Όλο αυτό, το συνολικά πρωτότυπο θεωρητικό εγχείρημα του Αλτουσέρ, που παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο Για τον Μαρξ, συναντά με την εμφάνισή του μεγάλη απήχηση, σε πολιτικό όσο και σε επιστημονικό επίπεδο, στη Γαλλία και διεθνώς: Από τη συγκέντρωση της θεωρητικής πολεμικής των «επίσημων» φιλοσόφων του ΓΚΚ, μέχρι την ανάδειξή του σε βασικό θεωρητικό εκφραστή ή συνομιλητή των κεντρικών αντιπολιτεύσεων μέσα στα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά κομμουνιστικά κόμματα της εποχής (το Γαλλικό και το Ιταλικό), και τη διείσδυσή του σε κύκλους νεολαίας και διανόησης, ο Αλτουσέρ, και ο κύκλος του, αποκτούν ως τα μέσα της δεκαετίας του ’70 σημαντική θέση στο προσκήνιο του μαρξισμού. Θέση που θα εδραιώνεται διαρκώς, μέχρι τη μεγάλη «μάχη» ενάντια στην απαλοιφή της αναφοράς της Δικτατορίας του Προλεταριάτου από το πρόγραμμα του ΓΚΚ στο 22ο Συνέδριό του. Με αυτή την αφορμή ο Αλτουσέρ θα επιχειρήσει, κατά τη διετία 1976-78, την πιο πρόδηλα πολιτική του παρέμβαση, η θεωρητική και πολιτική ήττα της οποίας, καθώς και το στρατηγικό αδιέξοδο που ανέδειξε, θα σφραγίσει την απόσυρσή του από τη δημόσια συζήτηση, αλλά και την υποχώρηση της ίδιας της ιδιαίτερης προβληματικής του.

Έκτοτε, ο Αλτουσέρ «εξαφανίζεται» τρόπον τινά από το ίδιο το γαλλικό θεωρητικό πεδίο (όχι απλώς από το πανεπιστήμιο, αλλά και από τις αναφορές της Αριστεράς) και η συνεισφορά του αποσιωπάται, ενδεχομένως ως «κατάλοιπο» μιας προηγούμενης «εποχής» που δεν χώραγε στη νέα, «πληθυντική», διαχειριστική, στρατηγική. Πρόκειται για «εξαφάνιση» που πολλοί και πολλές επικαλούνται, ως ένδειξη όχι απλώς της πολιτικής αλλά της θεωρητικής ήττας και απαξίωσης του εγχειρήματός του· της θεώρησής του ως ξεπερασμένου και «απαντημένου» από τη μετέπειτα ιστορία που κυριάρχησε επί αυτού. Στην πραγματικότητα όμως, τίποτα δεν υπογραμμίζει περισσότερο το γεγονός ότι η παρέμβαση του Αλτουσέρ αποτέλεσε πραγματικό πολιτικό και ταξικό επίδικο για κινηματικές και ευρύτερες στρατηγικές πρακτικές της Αριστεράς στις δεκαετίες του 1960 και ’70· ότι ήταν κατεξοχήν μια πολιτική και στρατηγική θεωρητική παρέμβαση, μια θεωρητική παρέμβαση εμμενής στη στρατηγική της Αριστεράς. Με άλλα λόγια, η «έξωση» αυτή –ας την πούμε με το όνομά της– υπήρξε αποτέλεσμα της έκβασης μιας σφοδρής ιδεολογικής και πολιτικής μάχης, την ιστορία της οποίας, όπως πάντα, γράφουν οι «νικητές».

Ας μη διαλάθει άλλωστε της προσοχής μας η φαινομενικά παράδοξη, όμως συστηματική, πολεμική ενάντια στον Αλτουσέρ και στην Ελλάδα, από οργανικούς αστούς ιδεολόγους, κύρια της Καθημερινής, που επιχειρώντας ένα προηγούμενο διάστημα να «χτυπήσει» από τα δεξιά τη άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ, φιλοξένησε συχνά χυδαία αρθρογραφία, κεντρικό επιχείρημα της οποίας ήταν η θεωρητική απαξία του Αλτουσέρ, η «τρέλα» του, ο «μαρξισμός» του (που όπως και κάθε άλλος μαρξισμός είναι, άλλωστε, ξεπερασμένος), και το «γεγονός» ότι, όπως υποτίθεται, «δεν ασχολείται» πλέον κανείς με τις αναλύσεις του. Το επισημαίνω ενδεικτικά για να γίνει άμεσα φανερό ότι κάθε φορά που η αντιμετώπιση μιας θεωρητικής συνεισφοράς (οποιαδήποτε, όχι αποκλειστικά του Αλτουσέρ φυσικά), υιοθετεί τέτοιους όρους, τη στιγμή εκείνη δεν «μιλά» καμιά ριζοσπαστική άποψη ή οπτική, αλλά η ίδια η κυρίαρχη ιδεολογία, και μάλιστα στην πιο επιθετική της εκδοχή: τη νεοφιλελεύθερη.

Ποια είναι η αξία (του Για τον Μαρξ και γενικότερα του έργου του Αλτουσέρ), θεωρητική και πολιτική, σήμερα, το έτος 2015;

Νομίζω ότι όσα προηγήθηκαν σκιαγραφούν ήδη το περίγραμμα της απάντησης στο ερώτημα αυτό. Εμείς, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα άλλο, από το να ελπίσουμε ότι το βιβλίο αυτό, η έκδοση αυτή, όπως και όλη η σειρά βιβλίων του Λουί Αλτουσέρ θα δώσει αφορμές. Αφορμή να διαβάσουμε σύγχρονη ριζοσπαστική μαρξιστική θεωρία, που τόσο πολύ είναι αναγκαία σήμερα, ειδικά στην νέα φάση κρίσης της αριστερής στρατηγικής με την οποία είμαστε αντιμέτωποι, όσο και την επείγουσα ανάγκη διαρκούς και νέας προβληματοποίησης του περιβάλλοντος στο οποίο δρούμε αλλά και της ίδιας αυτής μας της δράσης. Αφορμή να (ξανα)διαβάσουμε Αλτουσέρ, πέρα τόσο από το «οπαδιλίκι» και τη θεωρητική μονολιθικότητα αφενός, όσο και από την καρικατούρα του Αλτουσέρ, που η κυρίαρχη ιδεολογία κατασκεύασε, και δυστυχώς με ευκολία καταναλώνουν και αναπαράγουν διάφορες εκδοχές μαρξισμού, ώστε να απαξιώσουν και να «ξεμπερδέψουν» με τη θεωρητική του προβληματική, αφετέρου. Αφορμή, κυρίως, να διαβάσουμε το ίδιο το Για τον Μαρξ, πριν απ’ όλα γιατί, ας το επαναλάβω, είναι ένα βιβλίο πραγματικό εργαστήρι μαρξιστικής σκέψης. Είναι μια προσπάθεια βαθιάς αναμέτρησης με τα στρατηγικά θεωρητικά ερωτήματα που την απασχολούν, και, ταυτόχρονα όχι απλώς ένα υπόδειγμα γραφής, αλλά κυρίως ένα υπόδειγμα θεωρητικής σεμνότητας, αναγνώρισης και σεβασμού «φίλων» και «αντιπάλων», τους οποίους αντιμετωπίζει στο μέγιστο θεωρητικό τους ύψος και όχι σε κάποια «εύκολη», κατά το δοκούν, ερμηνεία τους. Θα έλεγα, αλλιώς, ότι είναι ένα βιβλίο, εργαστήρι πολιτικοποίησης.

Πες μας δυο λόγια για τα επόμενα εκδοτικά σας σχέδια

Αυτά είναι πολλά και ενδεχομένως υπέρ το δέον «φιλόδοξα» για ένα μικρό και χωρίς ιδιαίτερες «εφεδρείες» ή «πόρους», πολιτικό, εκδοτικό εγχείρημα. Άλλωστε, ήδη έχουμε ανακοινώσει την έκδοση δώδεκα ακόμη βιβλίων σε αυτή τη σειρά, πράγμα που είναι από μόνο του, εκδοτικά και θεωρητικά, μια τεράστια πρόκληση. Ας πούμε μόνο ότι τα αμέσως επόμενα βιβλία της σειράς αυτής, με έργα του Αλτουσέρ, που θα εκδοθούν την άνοιξη και το καλοκαίρι αντίστοιχα, είναι το Ο Λένιν και η φιλοσοφία, και το Υπόγειο ρεύμα του υλισμού της συνάντησης, αλλά και η επανέκδοση του Για την Πολιτιστική Επανάσταση (με την αφορμή και των 50 χρόνων από την έναρξή της, το 1966), ενώ το ερχόμενο φθινόπωρο προγραμματίζουμε την έκδοση του Για την αναπαραγωγή. Την ίδια περίοδο προγραμματίζουμε την έκδοση της σημαντικότερης ίσως αυτή τη στιγμή μονογραφίας για τον Γκράμσι, του έργου του Πήτερ Τόμας Η στιγμή του Γκράμσι. Φιλοσοφία, ηγεμονία, μαρξισμός. Στον προγραμματισμό μας για το 2016 βρίσκεται επίσης και το μικρό βιβλίο της Αγγλίδας ακαδημαϊκού και ακτιβίστριας Νίνα Πάουερ Η μονοδιάστατη γυναίκα. Ας πούμε επίσης, ότι οι εκδόσεις Εκτός Γραμμής θα εκδώσουν σε νέα μετάφραση το Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις, το περίφημο «δίτομο» του Νίκου Πουλαντζά, και το Οικονομικός λογισμός και μορφές ιδιοκτησίας κατά τη σοσιαλιστική μετάβαση, του Σαρλ Μπετελέμ. Θα παρουσιάσουν επίσης την πρωτότυπη συλλογή κειμένων του Λούτσιο Μάγκρι και της Ροσάνα Ροσάντα για το κόμμα και την επαναστατική στρατηγική μετά τον Μάη του ’68, καθώς και το έργο του Αμερικάνου μαρξιστή φιλόσοφου Τζέισον Ρηντ Η μικρο-πολιτική του κεφαλαίου. Ο Μαρξ και η προϊστορία του παρόντος.

Ο Γιώργος Καλαμπόκας συμμετέχει στην εκδοτική ομάδα των εκδόσεων Εκτός Γραμμής

Πηγή: Ενθέματα