Οι εκδόσεις «Εκτός Γραμμής», για τις οποίες έχουμε ξαναμιλήσει, έχουν αναλάβει, μεταξύ άλλων, το μέγα εγχείρημα να εκδώσουν, σε νέες μεταφράσεις το σύνολο σχεδόν του έργου του Αλτουσέρ. Στο πλαίσιο αυτό, οργανώνουν το διήμερο «(Ξανα)διαβάζοντας τον Αλτουσέρ σήμερα» στις 2 και 3 Απριλίου. Με την ευκαιρία, μιλήσαμε με τον Παναγιώτη Σωτήρη, δρ φιλοσοφίας, έναν από τους ανθρώπους έχουν ασχοληθεί συστηματικά με τον Αλτουσέρ (συγγραφέα της μελέτης Κομμουνισμός και φιλοσοφία. Η θεωρητική περιπέτεια του Λουί Αλτουσέρ) και τον μεταφραστή της σειράς των έργων του Αλτουσέρ στις εκδόσεις «Εκτός Γραμμής», Τάσο Μπέτζελο.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Ένας φιλόσοφος μαρξιστής και κομμουνιστής συνάμα

Συνέντευξη του Παναγιώτη Σωτήρη

Οι εκδόσεις «Εκτός Γραμμής» θα μεταφράσουν και θα εκδώσουν στα ελληνικά όλα τα σημαντικά έργα του Αλτουσέρ, και οργανώνουν το διήμερο. Γιατί αυτή η «εμμονή» στον Αλτουσέρ;

Η «εμμονή» μας προκύπτει από τη διαπίστωση ότι η σκέψη του Αλτουσέρ παραμένει επίκαιρη και δραστική, πολιτικά και θεωρητικά σήμερα. Είτε πρόκειται για την αναζήτηση μιας υλιστικής πρακτικής της φιλοσοφίας, στο πλευρό των αγώνων των καταπιεσμένων, είτε για την αναμέτρηση με την κρίση του μαρξισμού, είτε για την προσπάθεια στοχασμού του αστάθμητου της συγκυρίας, είτε, τέλος, για ένα αναγκαστικά νέο κίνημα χειραφέτησης που θα γενικεύσει τα «χνάρια του κομμουνισμού» μέσα στις σημερινές αντιστάσεις, μπορούμε να σκεφτούμε πολλά ψηλαφώντας τη θεωρητική περιπέτεια του Αλτουσέρ. Σε αυτό ακριβώς ελπίζουμε να συμβάλουν και οι «συναντήσεις θεωρίας» που οργανώνουμε στις 2 και 3 του Απρίλη.

Ποια θέση κατέχει το αλτουσεριανό έργο στη μαρξιστική φιλοσοφία και θεωρία;

Εδώ και πάνω από πενήντα χρόνια, το έργο του Αλτουσέρ σφραγίζει τη μαρξιστική συζήτηση. Συνέβαλε στο να αναδειχτεί το υλιστικό φορτίο της μαρξιστικής θεωρίας σε τομή με κάθε ιστορικισμό και θεωρητικό ανθρωπισμό. Συγκρούστηκε με τον οικονομισμό (προτεραιότητα των παραγωγικών δυνάμεων κ.λπ.) και την εργαλειακή αντίληψη του κράτους που κυριαρχούσαν στον «επίσημο μαρξισμό», επιμένοντας στην αναλυτική προτεραιότητα της ταξικής πάλης. Ανέδειξε τη διαλεκτική όχι ως ιστορική μεταφυσική ή οντολογία αλλά ως αναμέτρηση με τον άνισο, επικαθορισμένο και αστάθμητο χαρακτήρα των κοινωνικών σχέσεων ως συγκρούσεων και αντιφάσεων. Έδωσε ένα παράδειγμα για την αξία της αυτοκριτικής ως φιλοσοφικής στρατηγικής. Αποδόμησε τη δογματική εικόνα ενός μαρξισμού απαλλαγμένου από ιδεαλιστικά στοιχεία. Επέμεινε ότι η «επιστημονικότητα» του μαρξισμού προκύπτει ακριβώς επειδή είναι μια θεωρία εξαρχής «μεροληπτική» που εκπροσωπεί την οπτική των δυνάμεων της εργασίας. Πάνω από όλα, έδειξε ότι πάλη για τον κομμουνισμό σημαίνει άλλη πρακτική της φιλοσοφίας, της θεωρίας, της πολιτικής.

Ποιες είναι λοιπόν οι προϋποθέσεις για μια ολοκληρωμένη κατανόηση του έργου του Αλτουσέρ;

Το πρώτο και βασικό είναι να διαβάσουμε τα ίδια τα κείμενά του και να ακολουθήσουμε τη διαδρομή της σκέψης του ως μια διαρκή, άνιση και αυτοκριτική αναμέτρηση με τη διπλή κρίση και του κομμουνιστικού κινήματος και της μαρξιστικής θεωρίας και συνάμα ως προσπάθεια ανασυγκρότησης. Να λάβουμε υπόψη μας το θεωρητικό περιβάλλον και τον διαρκή διάλογο του Αλτουσέρ, ασφαλώς με τη μαρξιστική παράδοση, αλλά και με την ψυχανάλυση, τον Μακιαβέλλι και, πρωτίστως, τον Σπινόζα. Ωστόσο, δεν πρέπει να τον ταυτίσουμε με τη συγκυρία του, μια που το έργο του, ως προσπάθεια απελευθέρωσης θεωρητικών, φιλοσοφικών και θεωρητικών πρακτικών, στην πραγματικότητα για μια νέα κομμουνιστική πολιτική πρακτική, υπερβαίνει τα όρια των τότε θεωρητικών ή και πολιτικών αντιπαραθέσεων.

Ποια είναι η αξία και σημασία του αλτουσεριανού έργου, θεωρητική και πολιτική, σήμερα;

Η αξία του, πιστεύω, είναι ότι μας επιτρέπει να στοχαστούμε ξανά το πεδίο της μαρξιστικής θεωρίας ως το πεδίο μιας θεωρίας συγκρουσιακής, «σχισματικής», που αποτελεί παρέμβαση που εκπροσωπεί την ταξική οπτική των υποτελών και ταυτόχρονα διαπερνιέται η ίδια από τις αντιφάσεις και τις συγκρούσεις του κοινωνικού πεδίου. Είναι ταυτόχρονα η αναμέτρηση με τον υλισμό όχι ως οντολογία, αλλά ως την πρακτική εκείνη που αποδομεί τις μεταφυσικές και τις ιδεαλιστικές μορφές εκμετάλλευσης της θεωρίας και διαρρηγνύει τον ιδεολογικό φενακισμό που δεν επιτρέπει να διακρίνονται οι εμμενείς, αν και αστάθμητες, δυναμικές και τάσεις για χειραφέτηση. Είναι η αναμέτρηση με μια νέα πρακτική της πολιτικής, που να είναι παρέμβαση μέσα στη συνθετότητα και τον επικαθορισμό της συγκυρίας, έτσι ώστε να μπορέσουμε να έχουμε «συναντήσεις που διαρκούν», ανάμεσα σε κοινωνικές δυναμικές, συλλογικούς αγώνες και την πολιτική πρακτική του κομμουνισμού, αίτημα περισσότερο παρά ποτέ επίκαιρο σε μέρες όπου βλέπουμε διαρκώς αποτυχημένες συναντήσεις ανάμεσα σε μεγάλες λαϊκές δυναμικές και μια Αριστερά που η πολιτική πρακτική της είναι στο έδαφος του αντιπάλου.

Το διήμερο επιγράφεται «(Ξανα)διαβάζοντας τον Αλτουσέρ σήμερα». Εξήγησέ μας το «ξανά» και πες μας με δυο λόγια τους στόχους του διημέρου.

Ο Αλτουσέρ διαβάστηκε αρκετές φορές. Διαβάστηκε ως «στρουκτουραλιστής» ενώ ο θεωρητικός αντιανθρωπισμος του και η αντίληψή του για τον επικαθορισμό, στην πραγματικότητα, αναδείκνυε τον συγκρουσιακό και αστάθμητο χαρακτήρα της κοινωνικής πραγματικότητας. Διαβάστηκε ως δογματικός μαρξιστής παρότι στην πραγματικότητα ανάδειξε τον αναγκαστικά ανολοκλήρωτο χαρακτήρα του μαρξιστικού θεωρητικού προγράμματος. Διαβάστηκε ακόμη και ως μια μετακομμουνιστική εκδοχή αναζήτησης της ελευθερίας στην τυχαιότητα (αναφέρομαι στο «ύστερο» έργο του), παρότι ο υλισμός της συνάντησης και η ανάγκη για ένα νέο κομμουνιστικό κίνημα (ένα «νέο Ηγεμόνα» για να θυμηθούμε τον Μακιαβέλλι) ήταν αλληλένδετες αγωνίες γι’ αυτόν ήδη από τη δεκαετία του 1960.

Σήμερα, πιστεύουμε ότι μπορούμε να διαβάσουμε ξανά τον Αλτουσέρ. Να δούμε ξανά, χωρίς τις παρωπίδες προηγούμενων στρεβλών πολεμικών, τη φιλοσοφική έκπληξη και την πολιτική, στην πραγματικότητα, παρέμβαση στη θεωρία που αντιπροσωπεύουν τόσο το Για τον Μαρξ, που η έκδοσή του άλλωστε αποτελεί και αφορμή για το συνέδριο, όσο και το Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο, τα δύο κείμενα που όρισαν τη «στιγμή Αλτουσέρ». Να εκμεταλλευτούμε τα μεγάλα βήματα που έχουν γίνει με τη μεταθανάτια έκδοση ανέκδοτων χειρογράφων του, είτε πρόκειται για τα κείμενα της δεκαετίας του 1980, είτε πρόκειται για μεγάλα χειρόγραφα που ρίχνουν άλλο φως στις παρεμβάσεις του (π.χ. το κείμενο Για την Αναπαραγωγή, που είναι κομμάτι του εκδοτικού μας προγράμματος και δείχνει το συνολικό βάθος της δουλειάς του πάνω στο θέμα της αναπαραγωγής, της ιδεολογίας και των ιδεολογικών μηχανισμών), είτε για κρίσιμα χειρόγραφα της δεκαετίας του 1970 (π.χ. το Όντας μαρξιστής στη φιλοσοφία ή Η μύηση στη φιλοσοφία για μη φιλοσόφους) που δίνουν άλλο βάθος στην έννοια του υλισμού της συνάντησης, στην κεντρικότητα των πρακτικών, στην αναμέτρηση με την κρίση του κομμουνιστικού κινήματος. Να δούμε τον πραγματικό διάλογό του με τη σκέψη άλλων στοχαστών, του Φουκώ, του Λακάν, του Ντελέζ, του Ντερριντά. Σε όλα αυτά ελπίζουμε και πιστεύουμε ότι η πλούσια συζήτηση στο διήμερο θα συνεισφέρει κρίσιμες ψηφίδες και σίγουρα θα πείσει ακόμη περισσότερους να διαβάσουν Αλτουσέρ!

Τι θα έλεγες σε έναν νέο άνθρωπο, έναν νέο αγωνιστή, που έρχεται σήμερα για πρώτη φορά σε επαφή με το έργο του Αλτουσέρ;

Να τον διαβάσει ως ένα φιλόσοφο που προσπάθησε να είναι μαρξιστής και κομμουνιστής συνάμα. Να τον διαβάσει κριτικά, με επίγνωση ότι οι εντάσεις, οι αντιφάσεις, τα διαρκή αυτοκριτικά «λυγίσματα του ραβδιού προς την άλλη πλευρά» είναι ακριβώς η ένδειξη της πάλης με το πώς μπορούμε να έχουμε θεωρία που να συμβάλει στη απελευθέρωση των πρακτικών των υποτελών τάξεων. Να τον διαβάσει όχι ως θεωρητική αναφορά απλώς, αλλά ως αφετηρία για να αναμετρηθεί και με τη μαρξιστική θεωρία αλλά και την πρακτική και τη στράτευση στον αγώνα για το χειραφέτηση και τον κομμουνισμό.

Δημοσιεύτηκε στα Ενθέματα της Αυγής την Κυριακή 27 Απρίλη 2016