Οι συνεντεύξεις του Μισέλ Φουκώ αποτελούν σημαντικό τμήμα του έργου του. Όχι απλώς για την έκταση που καταλαμβάνουν σε αυτό, έκταση άλλωστε που από μόνη της υπογραμμίζει πως συνιστούν αναπόσπαστο κομμάτι της θεωρητικής του παρέμβασης και που μέσα στα χρόνια έχει τροφοδοτήσει διεθνώς την κυκλοφορία πολλών και σημαντικών ανθολογιών τους. Οι συνεντεύξεις του Μισέλ Φουκώ είναι σημαντικές ακριβώς γιατί ο ίδιος ο Γάλλος φιλόσοφος επέλεγε να παρεμβαίνει συστηματικά μέσω αυτών, διασαφηνίζοντας, επεξηγώντας και αναπτύσσοντας έτσι έννοιες και αναλύσεις που εισήγαγε στα βιβλία και τις παραδόσεις του. Την ίδια στιγμή, το πλήθος τους σηματοδοτεί τη σπουδή του Φουκώ για παρέμβαση έξω από το καθαυτό πεδίο της επιστημονικής έρευνας, στο επίπεδο της διάδοσης των ιδεών· σηματοδοτεί δηλαδή τη διάθεσή του καθ’ όλη τη διάρκεια της θεωρητικής του παραγωγής να παρεμβαίνει ενεργά στο ιδεολογικό πεδίο (αναφορά βέβαια που ο ίδιος μάλλον δύσκολα θα συνυπέγραφε).

Πολύ περισσότερο, οι συνεντεύξεις του Φουκώ αναδεικνύουν τον Γάλλο φιλόσοφο σε άοκνο μαχητή στο πεδίο της θεωρίας, που επιδιώκει να συνομιλήσει ή και να αντιπαρατεθεί με τις θεωρητικές τάσεις πλάι στις οποίες αναπτύσσεται η δική του θεωρητική παραγωγή, αλλά και να υπερασπιστεί τον εαυτό του στις θεωρητικές διαμάχες στις οποίες αυτή εισέρχεται αφ’ ης στιγμής εμφανίζεται. Αφορμή των παρεμβάσεων αυτών δεν ήταν κάποιος ακαδημαϊκός σχολαστικισμός, που άλλωστε δεν συμβάδιζε ούτε με την αντίληψη του Φουκώ ούτε με την εποχή στην οποία παρενέβαινε, αλλά, όπως ο ίδιος επαναλάμβανε συχνά, επίδικο των παρεμβάσεών του και συνολικά της έρευνάς του ήταν ακριβώς οι πρακτικές και η στρατηγική των κινημάτων. Κινημάτων, σε πολλά από τα οποία ο Μισέλ Φουκώ πρωτοστάτησε, όπως το 1971, όταν από κοινού με τον Ζιλ Ντελέζ δημιούργησε την Ομάδα Πληροφόρησης για τις Φυλακές με στόχο να δοθεί δημόσιος λόγος στους κρατούμενους για τις συνθήκες κράτησης και «σωφρονισμού» τους.

Η συνέντευξη που δημοσιεύεται στο ανά χείρας βιβλίο εγγράφεται ακριβώς στο επίκεντρο αυτών των θεωρητικών πρακτικών του Φουκώ, καθώς αντλώντας αφορμές από φλέγοντα ζητήματα της θεωρητικής και πολιτικής συγκυρίας προβαίνει σε τολμηρές όσο και πρωτότυπες θεωρητικές διατυπώσεις, που βαθαίνουν την κατανόηση σημαντικών έργων του.

Άλλωστε, η στιγμή στην οποία λαμβάνει χώρα η συζήτηση του Φουκώ με τους συντάκτες της πολιτιστικής στήλης της εφημερίδας Rouge –που είναι μέλη της Επαναστατικής Κομμουνιστικής Λίγκας, της LCR, στη Γαλλία–, το απομαγνητοφωνημένο κείμενο της οποίας βρίσκεται στις σελίδες που ακολουθούν, είναι περίοδος έντονων πολιτικών διεργασιών. Πρόκειται για το καλοκαίρι του 1977, που στον απόηχο του «Κοινού προγράμματος» αλλά και εντός του μετασχηματισμού στον οποίο συντείνει η ανάδυση των νέων κινημάτων μετά τον Μάη του ’68, ο αντιαποικιακός αγώνας και η δειλή τάση απομάκρυνσης των δυτικών Κ.Κ. από την ΕΣΣΔ, πληθαίνουν οι θυελλώδεις θεωρητικές συζητήσεις που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τη στρατηγική του ευρύτερου ριζοσπαστικού κινήματος και της αριστεράς, ιδιαίτερα αναφορικά με τον ρόλο του κράτους.

Για τον ίδιο τον Φουκώ, είναι η περίοδος που ακολουθεί την έκδοση δύο εκ των «καταστατικών» της παρέμβασής του βιβλίων, και πάντως των πιο διαδεδομένων κατά γενική ομολογία· του Επιτήρηση και τιμωρία, που είχε κυκλοφορήσει δύο χρόνια πριν, το 1975, και της Βούλησης για γνώση, του πρώτου τόμου της Ιστορίας της σεξουαλικότητας, που είχε εκδοθεί ακριβώς έναν χρόνο πριν, το 1976. Πρόκειται επίσης για τη στιγμή που ο Φουκώ έχει ολοκληρώσει τις παραδόσεις του στο Κολέγιο της Γαλλίας με θέμα «Για την υπεράσπιση της κοινωνίας» και προετοίμαζε τις παραδόσεις με θέμα «Ασφάλεια, επικράτεια, πληθυσμός», οι οποίες πραγματοποιήθηκαν το 1978, προαναγγέλλοντας άλλωστε τις παραδόσεις για τη «Γέννηση της βιοπολιτικής», που έγιναν το 1978-79, συνιστώντας ίσως το σημείο καμπής της προβληματικής του Φουκώ για μια ολόκληρη δεκαετία.

Με λίγα λόγια, είναι η περίοδος που σφραγίζει με τον πιο έντονο τρόπο τη μελέτη του Φουκώ για την εξουσία και τις σχέσεις δυνάμεων στις οποίες ενέχεται και από τις οποίες απορρέει. Η περίοδος της σχεσιακής προσέγγισης της εξουσίας και της θετικής της σύλληψης ως μιας μεγάλης «παραγωγικής μηχανής», στους αντίποδες κάθε θεώρησης που πρεσβεύει ότι η εξουσία συνίσταται κυρίως στην απαγόρευση και απορρέει απλώς από το κράτος, η «κατοχή» του οποίου χαρίζει την πολιτική κυριαρχία στο αστικό στρατόπεδο. Αντικρούοντας αυτή την ευρέως διαδεδομένη θεώρηση, ο Φουκώ αντιστρέφει το βέλος της «αιτιότητας» του φαινομένου της εξουσίας. Το κράτος είναι μεν εργαλείο ταξικής κυριαρχίας της αστικής τάξης αλλά η «κατοχή» του από αυτήν απορρέει ακριβώς από την τροπικότητα της αστικής εξουσίας που σφραγίζει κάθε μορφή των κοινωνικών σχέσεων· είναι με άλλα λόγια πρωτίστως αποτέλεσμά της και όχι απλώς αιτία της. Και συνακόλουθα, η εξουσία δεν περιορίζεται στην κυριαρχική της εκδοχή αλλά συνιστά ένα πλέγμα σχέσεων δύναμης που διαπερνά το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων. Ο Φουκώ δίνει την περίοδο αυτή μια επαναστατική σύλληψη του φαινομένου της εξουσίας, αντιπαραθετική προς κάθε συμβολαιακή και τελικά νομική σύλληψη της εξουσίας και ως εκ τούτου των κοινωνικών σχέσεων.

Πρόκειται ασφαλώς για μια θεώρηση αδιανόητη για τον «ορθόδοξο» μαρξισμό, που στις αναλύσεις του Φουκώ είδε έναν μέγιστο θεωρητικό αντίπαλο: τον θεωρητικό που υποστήριξε όσο κανείς άλλος την ενασχόληση, μετά τον Μάη, των αγωνιστών και αγωνιστριών με τα νέα κινήματα και τις «δευτερεύουσες αντιθέσεις», σημείο άλλωστε που θεωρήθηκε ενδεικτικό της εισβολής της κυρίαρχης ιδεολογίας στο επαναστατικό στρατόπεδο, το οποίο θα έπρεπε, σύμφωνα με την κυρίαρχη μαρξιστική προσέγγιση, πριν απ’ όλα να συγκροτείται ως ένα καθ’ εαυτό στρατόπεδο. Ένα στρατόπεδο «ταξικό», ένα ιδιότυπο φρούριο, του οποίου η ιδεολογία και η πολιτική θα ήταν διαφανείς και ξεκάθαρες, ταυτισμένες με τη θέση των φορέων του στις οικονομικές σχέσεις και μόνο, στους αντίποδες μιας θεωρούμενης ως αμβλυμμένης, μεταμοντέρνας και υπερταξικής εκδοχής αναζήτησης ταυτοτήτων, για την οποία δαιμονοποιήθηκε ο Φουκώ.

Η παρούσα συνέντευξη είναι ενδεικτική της εν λόγω περιόδου αλλά και της προσπάθειας του Φουκώ να μιλήσει πλατιά γι’ αυτά του τα έργα, να τα υπερασπιστεί και να εκλαϊκεύσει τις κεντρικές έννοιες της προβληματικής του. Η ιδιαιτερότητά της όμως έγκειται ακριβώς στο γεγονός ότι ο Φουκώ συνομιλεί με μαρξιστές και οι απαντήσεις του αφορούν το πλαίσιο που απασχολεί μια απόπειρα ανανέωσης της μαρξιστικής θεωρίας.

Όμως ταυτόχρονα το συγκεκριμένο κείμενο έχει αυτοτελές θεωρητικό βάρος, καθώς ο Φουκώ επιλέγει να μεταχειριστεί θέσεις που φαίνεται όχι απλώς να συνομιλούν με τον μαρξισμό (ο ίδιος άλλωστε αναφέρεται στον Μαρξ και επιχειρεί να δώσει μια διαφορετική προσέγγιση της σημασίας που έχει το έργο του, ως ένα έργο ανάδειξης του θετικού χαρακτήρα της παραγωγικής μηχανής της συσσώρευσης, σε συνάφεια με τη φουκωική εργασία πάνω στον θετικό και παραγωγικό μηχανισμό της εξουσίας) αλλά και να συγκεφαλαιώνουν και να αναδιατυπώνουν από μια άλλη σκοπιά και με εντελώς πρωτότυπο τρόπο τις θέσεις του εκείνης της περιόδου. Χαρακτηριστική ως προς αυτό είναι η θέση ότι «οριακά η εξουσία είναι η ταξική πάλη», την οποία διατυπώνει ο Φουκώ ενώ περιγράφει την εξουσία ως το θεωρητικό αντικείμενο που επιχειρεί να συλλάβει στις μελέτες του.

Πρόκειται ασφαλώς για μια θέση που σε πρώτο άκουσμα ηχεί παράδοξη. Παράδοξη πρωτίστως για όσους και όσες αναφέρονται στο έργο του Φουκώ χωρίς να αναφέρονται στον μαρξισμό, καθώς επιδιώκει να οικειοποιηθεί θεωρητικά την κεντρική έννοια της μαρξικής προβληματικής· παράδοξη όμως και για όσους και όσες αναφέρονται στον μαρξισμό, καθώς ο Φουκώ επιχειρεί να δώσει μια νέα διάσταση σε αυτόν τον θεμέλιο εννοιακό λίθο του μαρξισμού.

Η συγκεκριμένη επιλογή του Φουκώ, επιλογή θεωρητική και συνειδητή, που κινητοποιείται ίσως από τη διάθεσή του να επικοινωνήσει στη γλώσσα των συνομιλητών του αλλά έχει θεωρητικές συνέπειες, που υπερασπίζονται τον εαυτό τους στο σύνολο της έκτασης της συνομιλίας, είναι που αιτιολογεί και την επιλογή από τη μεριά μας του ενδεχομένως προκλητικού τίτλου που δώσαμε στο βιβλίο. Προκλητικού πιθανόν για το σύνολο όσων ενδιαφέρονται για ένα τέτοιο κείμενο του Φουκώ, ασχέτως αν προέρχονται από τη μαρξιστική προβληματική ή όχι, αλλά και επιβεβλημένου από το γεγονός ότι ο ίδιος ο Φουκώ οργανώνει όλες τις απαντήσεις του, είτε αφορούν την περιγραφή του αντικειμένου του είτε το κράτος, την καταστολή, τις αντιστάσεις, τα σώματα, τη σεξουαλικότητα και την ψυχανάλυση, υπό τον άτυπο άξονα της προσέγγισης της θεωρητικής σχέσης ανάμεσα σε αυτές τις δύο έννοιες, καθιστώντας το ανά χείρας βιβλίο μια συμπυκνωμένη όσο και ακριβή εισαγωγή στην προβληματική του για την εξουσία.

Οφείλουμε να ευχαριστήσουμε θερμά τον Κριστιάν Λαβάλ, που μας εμπιστεύτηκε το απομαγνητοφωνημένο κείμενο της συνέντευξης αυτής, μιας συνέντευξης που –με λίγες εξαιρέσεις, όπως ο ίδιος περιγράφει στην παρουσίαση με την οποία τη συνοδεύει– έχει παραμείνει πρακτικά αδημοσίευτη μέχρι σήμερα.

εκδόσεις Εκτός Γραμμής

Αύγουστος 2016