Τους τελευταίους έξι μήνες ένα μεγαλειώδες πανεκπαιδευτικό κίνημα συνταράσσει τη Χιλή. Κι όμως, το θαύμα του νεοφιλελευθερισμού, το πρώτο «παιδί» των Chicago boys, είναι σε αναβρασμό. Εκατοντάδες χιλιάδες φοιτητές, μαθητές, εκπαιδευτικοί, και εργαζόμενοι πλημμυρίζουν κάθε μεγάλη πόλη, διαδηλώνουν για «δημόσια και δωρεάν παιδεία», ζητούν την απόσυρση του νομοσχεδίου για την παιδεία, συγκρούονται με την κυρίαρχη νεοφιλελεύθερη πολιτική.

Κι όμως, η Χιλή υπάρχει!

Είναι λίγο-πολύ γνωστή η «Εξέγερση των Πιγκουίνων» πριν από μερικά χρόνια, όταν η νεολαία προσπάθησε να πάρει τη θέση της στο ιστορικό προσκήνιο της Χιλής. Σήμερα η χιλιανή νεολαία αποτελεί τον νούμερο ένα παράγοντα πολιτικής αστάθειας στη χώρα, επιλέγοντας το δρόμο της ρήξης και του αγώνα απέναντι στην αντιδραστική πολιτική που ακολουθεί η κυβέρνηση του Σεμπαστιάν Πινιέρα για την εκπαίδευση. Μάλιστα, αποτελεί τον καταλύτη μιας σειράς άλλων αντιπαραθέσεων στη χιλιανή κοινωνία, από τους εκπαιδευτικούς έως τους μεταλλωρύχους.

Αλλά ποιοι είναι οι ιστορικοί, πολιτικοί, και οι ιδεολογικοί όροι σήμερα στη Χιλή, και πώς συγκροτείται το νεολαιίστικο και το λαϊκό κίνημα που θέλει να ορθώσει το ανάστημα του απέναντι στον «υπαρκτό νεοφιλελευθερισμό»;

Για την Ιστορία…

Tο Σεπτέμβρη του ’73 η κυβέρνηση της Λαϊκής Ενότητας, με ηγέτη τον Σαλβαδόρ Αλιέντε, ανατράπηκε πραξικοπηματικά. Η χιλιανή αντίδραση και ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός, μην μπορώντας να ανεχθούν περεταίρω όξυνση της συνθήκης αδύναμου κρίκου, συνεργάστηκαν για την εγκαθίδρυση δικτατορίας. Ύστερα, ανέλαβε τα ηνία ο στρατηγός Αουγκούστο Πινοσέτ, καθόλου τυχαίο, μιας και ο στρατός αποτέλεσε σημαντική δομή εξουσίας στην οποία συναρθρώνονταν συμφέροντα του συλλογικού κεφαλαιοκράτη και ιμπεριαλιστικοί σχεδιασμοί για το μέλλον της Χιλής. Σε μία μέρα, με το εργατικό και λαϊκό κίνημα διαλυμένο και σφαγμένο (44.000 νεκροί, με βάση τις πλέον συντηρητικές εκτιμήσεις), χάθηκε κάθε λαϊκό κεκτημένο.

Η Χιλή αποτελεί πια πεδίο πειραματισμού για τις νεότευκτες νεοφιλελεύθερες πολιτικές. Ένα κομβικό πολιτικο-κοινωνικό πείραμα για την ιμπεριαλιστική ηγεμονία βρίσκεται σε εξέλιξη.

Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας οργανώθηκε το εκπαιδευτικό σύστημα που ισχύει μέχρι σήμερα. Ο εκπαιδευτικός μηχανισμός στη Χιλή, και κυρίως το πανεπιστήμιο, αποκτά ιδιαίτερη σημασία, μιας και αποτέλεσε χώρο εφαρμογής των βασικών τάσεων της εκπαιδευτικής αναδιάρθρωσης. Η δημόσια και δωρεάν εκπαίδευση, που εγκαθιδρύθηκε από τον Αλιέντε, δεν είχε λόγο ύπαρξης. Επιτράπηκε σε κάθε εκπαιδευτική βαθμίδα να δραστηριοποιηθούν ιδιωτικά κεφάλαια, ιδρύοντας σχολεία και σχολές, ενώ τα εναπομείναντα κρατικά ιδρύματα λειτουργούσαν (και συνεχίζουν να λειτουργούν) με ακραία ανταποδοτικά κριτήρια. Τα Chicago boys δεν φύγανε ποτέ από τη Χιλή…

Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 αποκαταστάθηκε η κοινοβουλευτική δημοκρατία. Όμως, πολλά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του καθεστώτος έμειναν ανέπαφα, όπως η λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος. Επίσης, μεγάλες ομοιότητες υπάρχουν στον πυρήνα της πολιτικής πρακτικής της εκάστοτε κυβερνητικής εξουσίας, αλλά και στο πολιτικό προσωπικό. Για παράδειγμα ο Χοακίν Λαβίν, πάλαι ποτέ στέλεχος της δικτατορίας του Πινοσέτ και υπουργός Παιδείας, που υπό την πίεση του φοιτητικού κινήματος έχει εδώ και εβδομάδες καθαιρεθεί.

Πώς ξεκίνησαν όλα;

Μετά την πτώση δικτατορίας, ο λαός συνεχίζει να βιώνει το ίδιο σχεδόν αντιδραστικό κοινωνικό συμβόλαιο που όρισε η μαύρη εικοσαετία της χούντας. Ο αστισμός έπρεπε να θωρακιστεί τόσο ως προς το ενδεχόμενο ανύψωσης του λαϊκού παράγοντα (η απεργία στο δημόσιο διώκεται ποινικά) όσο και απέναντι στην εγγενή του αντιφατικότητα.

Αναφορικά με την εκπαίδευση, το σύνολο των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων λειτουργούν με δίδακτρα, που σε πολλές περιπτώσεις ξεπερνούν τον κατώτερο, αλλά και τον μέσο μισθό. Έτσι, οι φοιτητές οδηγούνται μαζικά να προσφεύγουν στο δανεισμό για να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους, ενώ το 65% των φοιτητών που προέρχονται από τα κατώτερα λαϊκά στρώματα δεν τις ολοκληρώνουν.

Παρόλα αυτά, το πανεπιστήμιο της Χιλής είναι μαζικό και παράγει ειδικευμένους απόφοιτους. Όμως, στο έδαφος έντασης των κοινωνικών ανισοτήτων, συνεχούς συμπίεσης των μισθών και των μικροαστικών στρωμάτων, η αδυναμία πλήρωσης των προσδοκιών της νεολαίας είναι προφανής. Όλα αυτά καθιστούν ασταθή την κατανεμητική λειτουργία του πανεπιστημίου, αντίφαση της κοινωνικής αναπαραγωγής στη Χιλή, εδώ και δεκαετίες. Γιατί, λοιπόν, ξέσπασε τώρα το φοιτητικό κίνημα;

Πέρα από την ύπαρξη αντιφάσεων, ακρογωνιαίος λίθος για την έκρηξη των κινημάτων είναι, σε τελευταία ανάλυση, η πολιτική πρακτική, οι συλλογικές αναπαραστάσεις, η με κάθε μέσο διασφάλιση της εγγενούς ενότητας και ταυτότητας συμφερόντων. Σημαντικό ρόλο παίζει, επίσης, η αναζήτηση μιας νέας προοπτικής στον συλλογικού αγώνα, ως του μόνου δρόμου ικανού να επιφέρει τη νίκη.

Αξιοσημείωτη είναι η μεγάλης διάρκειας και έντασης συσσώρευση αντιφάσεων από μεριάς της κυρίαρχης πολιτικής και της αστικής στρατηγικής. Η ορισμένη ένταξη στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα, το ασυμβίβαστο των συνεχώς θετικών, τα τελευταία χρόνια, κοινωνικών δεικτών και της πραγματικής κατάστασης του λαού, η δραματική επιτάχυνση τάσεων πολιτικής αστάθειας και κρίσης εκπροσώπησης κατά τον ενάμιση χρόνο διακυβέρνησης του Πινιέρα, η λειτουργία της νεολαίας ως αδύναμου κρίκου είναι μερικές ακόμη από τις «συγκροτούσες αιτίες» της κατάστασης στης Χιλής σήμερα.

Θα μπορούσαμε, ίσως, να πούμε πως το κεντρικό στοιχείο του («δεύτερου») «χιλιανού δρόμου» είναι η δυνατότητα της νεολαίας να κάνει πολιτική, να συγκροτείται αντιπαραθετικά με την κίνηση του κράτους, να την οδηγεί σε αναδίπλωση και ήττα. Αλλά η νεολαία μπορεί να λειτουργεί και ως πολιτικός καταλύτης για το σύνολο του λαού, μιας και στο έδαφος της αντιπαράθεσής της με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση έχει ξεσπάσει πληθώρα κινητοποιήσεων (ήδη έχει πραγματοποιηθεί μια μεγάλης εμβέλειας πανεργατική απεργία στις 24 και 25 Αυγούστου).

Για τα γεγονότα

Από τις 28 Απρίλη του 2011 οι φοιτητές της χώρας είναι στους δρόμους και προχωράνε σε καταλήψεις των σχολών τους. Ακολουθούν μαθητές, καθηγητές, το σύνολο της εκπαιδευτικής κοινότητας.

Ένα ισχυρό πανεκπαιδευτικό μέτωπο απειλούσε την κυβέρνηση Πινιέρα. Οι κινητοποιήσεις μαζικοποιούνταν συνεχώς. Οι Πινιέρα και Λαβίν προσπάθησαν να απομονώσουν και να πνίξουν στην καταστολή το κίνημα. Μέχρι τώρα έχουν γίνει χιλιάδες συλλήψεις, ενώ ένας δεκαεξάχρονος έπεσε νεκρός από σφαίρα αστυνομικού στην απεργία του Αυγούστου. Οι κινητοποιήσεις των φοιτητών άνοιξαν τέτοιο ρήγμα στο status quo της Χιλής, που κάθε κομμάτι του λαού συγκροτεί με τη νεολαία μια πλατιά συμμαχία απέναντι στην κυβέρνηση. Στην αντιπαράθεση έχει μπει και η Συνομοσπονδία Εργαζομένων της Χιλής.

Αρχικά, οι φοιτητές κινητοποιήθηκαν ενάντια στο νομοσχέδιο για την αναδιάρθρωση της εκπαίδευσης και την καταβολή διδάκτρων, ζητώντας «δημόσια, δωρεάν, ποιοτική παιδεία». Η τελευταία αιχμή επιτελεί για το χιλιανό κίνημα διπλό ρόλο: είναι, από τη μια, βασικό διακύβευμα όχι μόνο για τη νεολαία, αλλά και για όλο το λαό, που θέλει, λόγω της αντικειμενικής προοπτικής που δημιουργεί το πανεπιστήμιο, να μη βλέπει τα παιδιά του να πετιούνται έξω από αυτό. Από την άλλη, αποτελεί αντίφαση για τη νομιμοποίηση του κατανεμητικού και ιδεολογικού ρόλου του εκπαιδευτικού μηχανισμού και τη συνολική αναπαραγωγή των αστικών κοινωνικών σχέσεων εξουσίας. Με αφορμή αυτό το αίτημα, όμως, οι φοιτητές αμφισβητούν συνολικότερα το νεοφιλελεύθερο μοντέλο λειτουργίας του πανεπιστημίου. Είναι χαρακτηριστικό πως όταν ο Πινιέρα κάλεσε τους φοιτητές σε διάλογο και υποσχέθηκε περί τα 11 δισ. δολάρια για την εκπαίδευση, οι φοιτητές δεν συναίνεσαν, επειδή η κυβέρνηση δεν δέχθηκε να αποσύρει το νομοσχέδιο για την εκπαίδευση και τον τερματισμό της 
καταστολής, προαπαιτούμενα για το διάλογο, που είχαν θέσει εξαρχής οι φοιτητές. Το χιλιανό φοιτητικό κίνημα δεν μένει σε έναν κακό οικονομισμό, του τύπου «τόσα χρήματα για την παιδεία και το πρόβλημα επιλύεται». Αντίθετα, επιλέγει το δρόμο της πολιτικής, θέτει ονομαστικούς στόχους που βελτιώνουν την αντικειμενική του θέση και μπορεί να οδηγούν το σχέδιο της κυβέρνησης σε αναδίπλωση.

Αξιοπρόσεκτος είναι και ο αυθεντικά αντικυβερνητικός χαρακτήρας του κινήματος. Αναφέρθηκε ήδη ο καταλυτικός του ρόλος σε ευρύτερες διεργασίες κοινωνικής αντιπαράθεσης με την κυβερνητική πολιτική. Χαρακτηριστικά, την 4η Αυγούστου είχε οριστεί διαδήλωση των φοιτητών σε όλη τη χώρα. Η κυβέρνηση αρνήθηκε να δώσει άδεια. Κι όμως, οι φοιτητές κατέβηκαν στους δρόμους. Τότε ξεκίνησε ένα απίστευτο όργιο καταστολής, που κατέληξε σε εκατοντάδες τραυματισμούς και σχεδόν 900 συλλήψεις φοιτητών. Το ίδιο βράδυ ξέσπασε πανεθνική διαμαρτυρία, με εκατομμύρια κόσμο να κατακλύζει «τις πλατιές λεωφόρους» σε δεκάδες πόλεις. Τις επόμενες ημέρες η κυβερνητική πολιτική απαξιώθηκε πλήρως, με τη δημοτικότητα του Πινιέρα να πέφτει στο 20% (σημειωτέον, εκλέχθηκε με 51%!).

Μέχρι σήμερα, έχουν μεσολαβήσει δεκάδες μαζικές διαδηλώσεις και πολλές αποτυχημένες για την κυβέρνηση προσπάθειες διαλόγου με τους φοιτητές. Γίνεται φανερό πως σεισμοί στο εσωτερικό της Χιλής προκαλούν κρίσιμους μετασχηματισμούς, πολιτικούς, κοινωνικούς, ιδεολογικούς. Ο δυσμενής συσχετισμός δύναμης για τον χιλιανό λαό δεν στέκεται εμπόδιο στις δυναμικές κινητοποιήσεις όλων σχεδόν των εργαζόμενων κλάδων που τον αμφισβητούν. Φοιτητές και μαθητές βαδίζουν χωρίς πισωγυρίσματα μέχρι την επίτευξη των βασικών, για την ύπαρξη τους, στόχων. Μια νέα ποιότητα και κουλτούρα συλλογικού αγώνα διαμορφώνεται στο εσωτερικό του λαού, με τη νεολαία να παίζει καθοριστικό ρόλο. Οι πολιτικές, κινηματικές, συγκρουσιακές και άλλες πρακτικές ορίζουν ένα εντελώς νέο επίπεδο για την αγωνιστική λαϊκή ιδεολογία, που τείνει να διαμορφωθεί μέσα από την ταραγμένη ιστορία της Χιλής και την τωρινή έφοδο των λαϊκών τάξεων στο ιστορικό προσκήνιο.

Οι αγώνες της χιλιανής νεολαίας… εικόνα από το μέλλον;

Η νεολαία και ο λαός της Χιλής μάχονται στο έδαφος ενός ταξικού συσχετισμού δύναμης που διαμορφώθηκε ύστερα από 40 χρόνια εμπέδωσης του νεοφιλελευθερισμού, με τη συσσώρευση αντιφάσεων στην αστική ηγεμονία και την κοινωνική αναπαραγωγή που αυτό συνεπάγεται. Επιπλέον, η νεολαία λειτουργεί ως κοινωνικός διεγέρτης, αφού ο αγώνας της, στηριζόμενος στην ορθή ανάγνωση εν λόγω αντιφάσεων, κατόρθωσε να φτάσει πολύ πιο μακριά από το χώρο όπου γεννήθηκε. Η συνάρθρωση των δυο, η ειδική, δηλαδή, παρέμβαση μέσα σε ένα συγκεκριμένο συσχετισμό δύναμης, είναι ίσως το πιο σημαντικό δίδαγμα των αγώνων της χιλιανής νεολαίας. Για την ελληνική νεολαία, που αυτό το διάστημα δίνει τη μεγαλύτερη μάχη της για την υπεράσπιση του δημόσιου, δωρεάν και δημοκρατικού πανεπιστημίου, η εμπειρία της Χιλής έχει πολλά ακόμη να δώσει και κυρίως να υπενθυμίσει και κάτι από το δικό μας μέλλον...

Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι οι φοιτητές συγκροτούν δομές συνδικαλισμού σε πρωτοβάθμιο και δευτεροβάθμιο επίπεδο. Μάλιστα, στην τωρινή έξαρση του κινήματος καθοριστικό ρόλο έχει παίξει η ύπαρξη της FECH (Εθνική Φοιτητική Ένωση Χιλής) [1]. Από την εμπειρία του κινήματος εκεί φαίνεται το πώς μια τέτοια οργάνωση του φοιτητικού κινήματος μπορεί να παίξει ιδιαίτερα προωθητικό ρόλο. Πρόεδρος της FECH είναι η Καμίλα Βαγιέχο, μέλος της Κομμουνιστικής Νεολαίας της Χιλής, και άρα τον συσχετισμό να κλίνει προς τα αριστερά. Καθόλου τυχαία όλα τα παραπάνω. Γιατί είναι η διαλεκτική μιας πλατιάς νικηφόρας αριστερής γραμμής για τα φοιτητικά συμφέροντα και η ύπαρξη εκείνης της δομής, η οποία να μπορεί να την καθιστά ηγεμονική, που επεξηγεί τη μαζικότητα του κινήματος, την πλατιά του απεύθυνση και τη συνεχή ανατροφοδότηση του, μιας και το σύνολο των σχεδίων εντός του φοιτητικού κινήματος συγκρούονται συνεχώς και το σωστό επιβεβαιώνεται έναντι του λάθους. Παράλληλα, η συγκρότηση των συμμαχιών του φοιτητικού κινήματος ξεπερνάει κάθε προηγούμενο. Και κάτι τέτοιο οφείλεται στη λειτουργία του φοιτητικού σώματος, ως επικίνδυνη για το κράτος κοινωνική δύναμη. Κι όπως η Ιστορία έχει αποδείξει έως τώρα, η FECH είναι όχι απλά πολιτικά επικίνδυνη για το κράτος αλλά ο νούμερο ένα εχθρός της κυβέρνησης Πινιέρα.

Αντί επιλόγου

Χωρίς να θέλουμε να προδικάσουμε ή να γίνουμε προφήτες αυτών που μέλλονται να έρθουν, θα πρέπει αναγκαστικά να καταλήξουμε πως το μέλλον του χιλιανού νεολαιίστικου κινήματος διαρκεί πολύ, με την αλτουσεριανή έννοια του όρου. Ο αγώνας του φοιτητικού κινήματος είναι, ήδη από καιρό, αγώνας όλης της χιλιανής κοινωνίας και τα φοιτητικά συνθήματα τα υποδέχεται ο λαός, όπως πριν από δεκαετίες τους λόγους του Αλιέντε. Αυτή την κρίσιμη για την ελληνική νεολαία στιγμή, ας εμπνευστούμε κι ας χαιρετίσουμε το φοιτητικό κίνημα, τις νίκες, τα λάθη, τα ερωτήματα που θέτει σε εκείνη την «άλλη» μεριά του Ατλαντικού. Η νίκη των φοιτητών της Χιλής θα αποδείξει αυτό που για τόσα και τόσα χρόνια περιμένουν οι λαοί της Λατινικής Αμερικής: Τα πράγματα μπορούν να πάνε αλλιώς, ο λαός και η νεολαία θα τα πάει αλλιώς!

[1] Πρόεδρος της FECH είναι η Καμίλα Βαγιέχο, μέλος της Κομμουνιστικής Νεολαίας της Χιλής