Στη διάρκεια του 2015 είχαμε την πραγματοποίηση τριών πανεθνικού χαρακτήρα εκλογικών αναμετρήσεων που η καθεμιά έχει από μόνη της ιδιαίτερη σημασία για τις πολιτικές εξελίξεις στο εσωτερικό του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού. Καθώς έχει παρέλθει ένα μικρό χρονικό διάστημα που μας επιτρέπει να δούμε σε κάποια απόσταση αυτές τις εξελίξεις, θα επιχειρήσουμε  με το συγκεκριμένο άρθρο όχι τόσο την εξαγωγή αμιγώς πολιτικών συμπερασμάτων αλλά την ανάδειξη των διαφορών στην κοινωνική γεωγραφία της ψήφου και μέσω αυτής την ερμηνεία ορισμένων πλευρών του εκλογικού αποτελέσματος.

Για να μπορέσουμε όμως να έχουμε μια πιο σφαιρική εικόνα των ταξικών μετατοπίσεων, είναι αναγκαίο να αναφερθούμε πρώτα στις ευρωεκλογές του 2014 χρησιμοποιώντας τες ως «βάση» σύγκρισης με τις μετέπειτα εκλογικές αναμετρήσεις.

Οι μετατοπίσεις μεταξύ εθνικών εκλογών Ιουνίου 2012 και ευρωεκλογών 2014

Στις ευρωεκλογές του 2014 ο ΣΥΡΙΖΑ αναδεικνύεται για πρώτη φορά στην ιστορία του σε πρώτο κόμμα με ποσοστό 26,6%, αλλά το γεγονός αυτό δεν μπορεί να αποκρύψει το επίσης υπαρκτό γεγονός ότι παρατηρείται μια τάση περιορισμού της εμβέλειάς του στα κατεξοχήν λαϊκά στρώματα και αντιστοίχως μια τάση ενίσχυσης της δημοφιλίας του στα μικροαστικά στρώματα. Πράγματι σε μια σειρά κοινωνικές κατηγορίες υφίσταται αξιοσημείωτες απώλειες σε σχέση με τις εκλογές του Ιουνίου του 2012: στις νεότερες ηλικίες, στους άνεργους, στους φοιτητές, στους μισθωτούς του ιδιωτικού τομέα. Έτσι, σύμφωνα με τα στοιχεία της Public Issue,[1] η επιρροή του στις ηλικίες 18-24 ετών μειώνεται από το 37% στο 29,3%, στις ηλικίες 25-34 από το 33% στο 26,6%, στις ηλικίες 35-44 από το 32% στο 27,5%, και στις ηλικίες 45-54 από το 34% στο 31%. Αντίθετα, στις μεγαλύτερες ηλικίες εμφανίζει υπαρκτή άνοδο: στην ηλικιακή κατηγορία 55-64 η επιρροή του αυξάνεται από το 27% στο 29,9%, ενώ στους άνω των 65 χρονών από το 13% πηγαίνει στο 18,4%. Στους άνεργους από 37% μειώνεται στο 30,9%, στους φοιτητές/σπουδαστές από 39% μειώνεται στο 28,4%, στους μισθωτούς του ιδιωτικού τομέα από 34% περιορίζεται στο 29,5%. Αντίθετα εμφανίζει αύξηση στους μισθωτούς του δημόσιου τομέα από 33% στο 40,3%, στους συνταξιούχους από το 18% στο 21,3% και στις νοικοκυρές από το 23% στο 28,5%.

Ανάλογα συμπεράσματα προκύπτουν αν εξεταστεί το γεωγραφικό κριτήριο της ψήφου. Ο ΣΥΡΙΖΑ στις αστικές περιοχές σημειώνει οριακή άνοδο (από 13% σε 13,8%), στις ανώτερες μεσοαστικές οριακή πτώση (από 27,6% σε 27,1%), στις μεσοαστικές υπαρκτή πτώση (από 32,2% σε 30,2%) και στις εργατικές σημαντική πτώση (από 37,5% σε 33,8%) Τα πιο αναλυτικά στοιχεία που δίνει η VPRC[2] δείχνουν απώλειες και στον σκληρό πυρήνα της εργατικής τάξης (κατώτερο προσωπικό γραφείου, ανειδίκευτη εργασία, ειδικευμένη εργασία, ελαστική απασχόληση), όπου ο ΣΥΡΙΖΑ από 32,5% υποχωρεί ελαφρά στο 31%.

Το συμπέρασμα είναι πως ενώ στις εθνικές εκλογές του Ιουνίου του 2012 στον ΣΥΡΙΖΑ υπεραντιπροσωπεύονται τα λαϊκά στρώματα και οι νεολαιίστικες κοινωνικές κατηγορίες, στις ευρωεκλογές του 2014 παρατηρείται μια σαφής τάση μείωσης αυτής της υπεραντιπροσώπευσης και αντιστρόφως ενίσχυσης της παρουσίας των μικροαστικών και συντηρητικών στρωμάτων. Διαφορετικά ειπωμένο, ο ΣΥΡΙΖΑ τείνει από πλευράς εκλογικού ακροατηρίου περισσότερο προς ένα πολυσυλλεκτικό κόμμα σε σχέση με το λαϊκό-νεολαίστικο κόμμα του 2012.    

Αντίθετα με τον ΣΥΡΙΖΑ, μετριασμένη αλλά υπαρκτή ενίσχυση σε λαϊκές κατηγορίες γνώρισαν η Χρυσή Αυγή, το ΚΚΕ και το ΛΑΟΣ. Συγκεκριμένα, η Χ.Α. σε γεωγραφικό επίπεδο παρουσιάζει άνοδο στις εργατικές περιοχές (από 8,9% σε 10,6%), στην ηλικία 18-24 (από 13% σε 18%), στους σπουδαστές/φοιτητές (από 7% στο 18%) και μια οριακή αύξηση στους άνεργους (από 12% σε 12,9%). Το ΚΚΕ αυξάνει τη δύναμή του στους άνεργους στο 8,2% (από 4%), ενώ σε γεωγραφικό επίπεδο εμφανίζει σημαντική άνοδο στις εργατικές περιοχές (από 6,8% σε 9,6%). Το ΛΑΟΣ είχε καλά αποτελέσματα στους άνεργους (3,5%) και σε όσους τα βγάζουν πέρα με δυσκολία (3,5%).

Επομένως, το συμπέρασμα για τις εκλογές του 2014 είναι πως σημειώθηκε μια μετατόπιση, συνολικά και όχι ευθύγραμμα, προς την άκρα και φασιστική δεξιά και προς την κομμουνιστική αριστερά (θα είχε ενδιαφέρον αν υπήρχαν τα σχετικά στοιχεία για να βλέπαμε αν και η ΑΝΤΑΡΣΥΑ, που το εθνικό ποσοστό της ανέβηκε από 0,33% σε 0,72% παρουσίαζε επίσης εισροές από λαϊκές κοινωνικές κατηγορίες).

Από τις ευρωεκλογές του 2014 στις εθνικές εκλογές του Ιανουαρίου του 2015

Η νίκη του ΣΥΡΙΖΑ στις εκλογές του Ιανουαρίου του 2015 με 36,3%, σε επίπεδο εκλογικής γεωγραφίας τροποποίησε μεν, ελαφρά δε, την τάση που εμφανίστηκε στις ευρωεκλογές του 2014. Αναμφίβολα, το κόμμα του Αλέξη Τσίπρα συγκέντρωσε την ψήφο μεγάλου τμήματος των λαϊκών στρωμάτων. Ωστόσο, φάνηκε ότι τον Ιανουάριο του 2015 ο ΣΥΡΙΖΑ είχε περισσότερο λαϊκό ακροατήριο σε σχέση με τον Μάιο του 2014, αλλά πιο περιορισμένο λαϊκό ακροατήριο σε σύγκριση με τον Ιούνιο του 2012.

Έτσι, σε επίπεδο ηλικιών παρουσιάζει μια πτώση της δυναμικής στους νεότερους ψηφοφόρους. Μπορεί σε όσους είναι από 18 μέχρι 24 ετών να έρχεται πρώτο κόμμα με 38,7%,[3] αλλά το ποσοστό αυτό δείχνει υπεραντιπροσώπευση μόλις 6,6% σε σχέση με τον εθνικό του μέσο όρο, τη στιγμή που στην ίδια ηλικιακή κατηγορία το 2012 υπεραντιπροωπευόταν κατά 37,5%. Αντίστοιχα, το ίδιο συμβαίνει και στις ηλικίες των ψηφοφόρων από 25 μέχρι 34 ετών και από 35 μέχρι 44 ετών, όπου επίσης αναδεικνύεται πρώτο κόμμα με 31,7% και 39% αντιστοίχως, αλλά ο βαθμός υπεραντιπροσώπευσης μεταξύ 2012 και 2015 μειώνεται στην πρώτη κατηγορία από 22,7% σε -12,7% (δηλαδή υπάρχει υποαντιπροσώπευση εδώ) και στη δεύτερη από 19% σε 3,6%. Το ίδιο συμβαίνει και στους φοιτητές, όπου μπορεί να να λαμβάνει το επιβλητικό 42,3%, αλλά ο βαθμός υπεραντιπροσώπευσης περιορίζεται από το 45% στο 16,5%. Το συμπέρασμα είναι πως ο ΣΥΡΙΖΑ συνεχίζει μεν να αποτελεί τον πολιτικό φορέα των νέων ανθρώπων, αλλά η παρουσία τους αυξάνεται σε μικρότερο βαθμό σε σχέση με άλλες ηλικιακές κατηγορίες.

Σε επίπεδο λαϊκών τάξεων, στους μισθωτούς του ιδιωτικού τομέα ο ΣΥΡΙΖΑ παίρνει 39,5% και στους άνεργους 44,3%, αλλά ο βαθμός υπεραντιπροσώπευσης πέφτει στην πρώτη κατηγορία από 26,4% σε 2,2% και στη δεύτερη από σε 37,5% σε 22%. Η μόνη εξαίρεση παρουσιάζεται στους μισθωτούς του δημόσιου τομέα, όπου ο ΣΥΡΙΖΑ λαμβάνει 44,3%, με τον δείκτη υπεραντιπροσώπευσης να μένει σχεδόν ίδιος: από 22,7% σε 22,9%.

Το ενδιαφέρον είναι πως ψηφοφόροι που προέρχονται από τα λαϊκά στρώματα και τη νεολαία και δεν ψήφισαν ΣΥΡΙΖΑ δεν κατευθύνθηκαν προς κάποιο συγκεκριμένο κόμμα αλλά διαχύθηκαν σε διάφορους εκλογικούς σχηματισμούς. Έτσι, η Ν.Δ. στους νέους από 18 μέχρι 24 ετών αυξάνει την επιρροή της από 11% σε 21,9%, στους μισθωτούς του ιδιωτικού τομέα από 19% σε 22,9%, στους φοιτητές από 12% σε 19,5%, στους άνεργους από 17% σε 24%. Η Χ.Α. αυξάνει την επιρροή της στους δημόσιους υπάλληλους από 6% σε 8,8%. Το ΚΚΕ στις ηλικίες 25-34 πηγαίνει από το 4% στο 9,7%.

Η μείωση της συμμετοχής νέων ανθρώπων και λαϊκών στρωμάτων στο εκλογικό ακροατήριο του ΣΥΡΙΖΑ συνδέεται με το γεγονός της ισχυρής παρουσίας αστικών και μικροαστικών στρωμάτων, που σε μικρό βαθμό υπολείπεται του εθνικού του ποσοστού, πράγμα που σαφώς δεν ίσχυε το 2012. Έτσι, στην κατηγορία εργοδότες/επιχειρηματίες παίρνει 26,8%, στην κατηγορία εργοδότες/αυτοαπασχολούμενοι 34,9%, στους ελεύθερους επαγγελματίες 32,9%[4], στους συνταξιούχους 31,6% (από 18%) και στις νοικοκυρές 35,3% (από 23%). Κατά συνέπεια, οι εθνικές εκλογές τον Ιανουνάριο του 2015, σε σύγκριση με τις αντίστοιχες του Ιουνίου του 2012, επιβεβαίωσαν την άνοδο της παρουσίας των αστικών και μικροαστικών στρωμάτων στο εκλογικό ακροατήριο του ΣΥΡΙΖΑ και τη μείωση της βαρύτητας των λαϊκών και νεολαιίστικων στρωμάτων.  

Το ταξικό πρόσημο του δημοψηφίσματος

Αν οι πρώτες εκλογές του 2015 έδειξαν μια υπαρκτή αλλά πιο περιορισμένη σε σχέση με το 2012 ταξικότητα του ακροατηρίου του ΣΥΡΙΖΑ, η εκλογική γεωγραφία του δημοψηφίσματος του 2015 θα δείξει μια σαφή ταξική πόλωση, πράγμα μας βοηθά να κατανοήσουμε όψεις των συσχετισμών που θα διαμορφωθούν στη συνέχεια, στις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 2015.

Έτσι, το «όχι» στο δημοψήφισμα έχει πρόσημο α) νεανικό: οι νέοι μεταξύ 18 και 24 ετών ψήφισαν «όχι» κατά 85%,[5] οι νέοι μεταξύ 25 και 34 ετών κατά 72,3% και οι φοιτητές κατά 85,2%, ενώ οι μεταξύ 55 και 64 ετών ψήφισαν «όχι» κατά 59,4%, οι άνω των 65 μόλις κατά 44,9% και οι συνταξιούχοι κατά 48%· β) κοινωνικά ταξικό: οι εργοδότες/αυτοαπασχολούμενοι τάχθηκαν υπέρ τού «όχι» κατά 57,7%, οι εργοδότες επιχειρηματίες κατά 56,7% και οι ελεύθεροι επαγγελματίες κατά 49,9%, ενώ υπέρ τού «όχι» ψήφισαν οι άνεργοι κατά 72,9%, οι μισθωτοί του ιδιωτικού τομέα κατά 71,3% και οι μισθωτοί του δημόσιου τομέα κατά 70,9%· γ) γεωγραφικά πολωμένο: το «ναι» στην Εκάλη έλαβε 84,6%, στην Κηφισιά 64,6%, στη Φιλοθέη 81,6% και στο Παλαιό Ψυχικό 78%, τη στιγμή που το «όχι» πήρε 70,3% στο Περιστέρι, 75% στη Δραπετσώνα, 72,5% στη Νίκαια και 76,6% στο Πέραμα.

Τα ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά της ψήφου στις εκλογές του Σεπτεμβρίου 

Χαρακτηριστικό των εκλογών του Σεπτεμβρίου ήταν ότι συνεχίστηκε η τάση αύξησης του μέσου όρου ηλικίας των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ. Έτσι, σε όλες τις ηλικιακές κατηγορίες ο ΣΥΡΙΖΑ παρουσίασε μείωση του ποσοστού του, με εξαίρεση την κλίμακα 25-34 ετών, όπου η προϋπάρχουσα πτώση αντισταθμίστηκε με αποτέλεσμα να μην υπάρχει διαφορά από το εθνικό ποσοστό, και των άνω των 65 ετών, όπου εμφάνισε άνοδο 1,5%.^[6] Ταυτόχρονα, παρουσίασε αύξηση στους συνταξιούχους κατά 1,9% και μείωση στους φοιτητές κατά 4,4%. Συνεχίστηκε, επομένως, η τάση ηλικιακής γήρανσης των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ. Tο θέμα είναι πως αυτή η τάση συνυπήρξε με την τάση αποστικοποιήσής του και (επαν)αστικοποίησης της Ν.Δ. Μπορεί ο ΣΥΡΙΖΑ να παρουσίασε απώλειες στα λαϊκά στρώματα, αλλά αυτές ήταν περιορισμένες: -4,9% στους μισθωτούς του δημόσιου τομέα, -3,1% στους μισθωτούς του ιδιωτικού τομέα, -4,5% στους άνεργους, ενώ εμφάνισε άνοδο 2% στους ελεύθερους επαγγελματίες. Αντίθετα, οι απώλειες στα αστικά στρώματα και σε μερίδες μικροαστικών στρωμάτων ήταν ευρύτατες: -9,6% στους εργοδότες/επιχειρηματίες (όπου συνολικά πήρε 17,2%), -6,8% στους εργοδότες/αυτοαπασχολούμενους (με συνολικό ποσοστό 28,1%), -13,4% στους επαγγελματίες/βιοτέχνες (με 23,3% συνολικά). Το μόνο τμήμα ενός δυνάμει λαϊκού μπλοκ όπου ο ΣΥΡΙΖΑ παρουσίασε μεγάλη πτώση της επιρροής του ήταν οι αγρότες (-14,0%).

Από τη άλλη η Ν.Δ., παρότι ο εθνικός της μέσος όρος κινήθηκε στα επίπεδα του Ιανουαρίου (+0,3%), σημείωσε σημαντική ενίσχυση στα αστικά και μικροαστικά στρώματα: +47,2% (!) στους εργοδότες/επιχειρηματίες (με το εντυπωσιακό 68,7% στο σύνολο αυτής της κατηγορίας), +7,7% στους εργοδότες/αυτοαπασχολούμενους, +5,3% στους επαγγελματίες/βιοτέχνες, +6,4% στους ελεύθερους επαγγελματίες. Από την άλλη, στα λαϊκά στρώματα είχε απώλειες: -3,2% στους μισθωτούς του ιδιωτικού τομέα (έτσι, μόλις που έφτασαν στο 15,9% του συνόλου). Ωστόσο, θα πρέπει να επισημανθεί ότι σημείωσε σημαντική άνοδο τόσο στην περίπτωση των αγροτών (+12,3% και 39% στο σύνολο) όσο και στην περίπτωση των ανέργων (+4,7% και 19,4% στο σύνολο). Συμπερασματικά, οι εκλογές του Σεπτεμβρίου φανέρωσαν μια σημαντική τάση απώλειας αστικών, μικροαστικών και αγροτικών στρωμάτων από πλευράς του ΣΥΡΙΖΑ και μια σαφώς μικρότερη τάση απώλειας εργατικών στρωμάτων. Την ίδια στιγμή, αυξήθηκε ο μέσος όρος ηλικίας των ψηφοφόρων του. Αντίθετα, η Ν.Δ. ξανασυσπείρωσε τα αστικά και τα μικροαστικά στρώματα, ενώ ενισχύθηκε στα αγροτικά στρώματα και στους άνεργους.  

Συμπέρασμα

Από τα παραπάνω προκύπτουν τρία βασικά συμπεράσματα που σχετίζονται με τα αποτελέσματα αυτά καθαυτά, και ένα το οποίο έχει πιο δυναμικό χαρακτήρα και συνδέεται με τις εξελίξεις που ακολούθησαν.

Το πρώτο συμπέρασμα είναι πως ο ΣΥΡΙΖΑ μέσα στο διάστημα 2012-2015 σημείωσε αύξηση του ηλικιακού μέσου όρου των ψηφοφόρων του έχοντας απώλειες στον ριζοσπαστικό χώρο της νεολαίας και κέρδη στους συνταξιούχους. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την εντυπωσιακή εκτίναξη της επιρροής του στις νοικοκυρές (από 23% το 2012 σε 43% τον Σεπτέμβριο του 2015) τον έκανε να αποκτήσει ένα σαφώς πιο συντηρητικό ακροατήριο. Από εκεί και πέρα, χωρίς ποτέ ο ΣΥΡΙΖΑ να πάψει να αποτελεί τον κατεξοχήν υποδοχέα των λαϊκών στρωμάτων, αντιπροσώπευσε με αυξομειώσεις την αντιπροσώπευση ορισμένων αστικών και μικροαστικών στρωμάτων. Η τελευταία τάση περιορίστηκε στις εκλογές του Σεπτεμβρίου προς όφελος της Ν.Δ., πράγμα που σε σημαντικό βαθμό οφείλεται στο σοκ από τη δυναμική του δημοψηφίσματος αλλά και από τους ελέγχους κεφαλαίων.

Το δεύτερο συμπέρασμα είναι ότι η άμβλυνση του ριζοσπαστικού λόγου του ΣΥΡΙΖΑ, που σημειώθηκε μεταξύ 2012 και 2015, όχι μόνο συνέβαλε στην προσέλκυση πιο συντηρητικών ψηφοφόρων αλλά έπαιξε ρόλο στην περαιτέρω συντηρητικοποίηση του προγράμματος και των πρακτικών του.

Το τρίτο συμπέρασμα σχετίζεται όχι με εκείνο που φαίνεται αλλά με εκείνο που δεν φαίνεται: ο ΣΥΡΙΖΑ πήρε 320.000 ψήφους λιγότερες σε αυτές τις εκλογές. Η εκτίμησή μας είναι πως αυτή η αποχή προέρχεται κυρίως από λαϊκά στρώματα, δεδομένου ότι στο Κερατσίνι-Δραπετσώνα πήγε από το 32,5% στο 43,5%, στη Νίκαια από το 37% στο 46,9%, στο Αιγάλεω από το 32% στο 41%, στην Αγία Βαρβάρα από το 29,5% στο 42,2%, στους Αγίους Ανάργυρους-Καματερό από το 26% στο 38,7%. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ξεπέρασε κατά πολύ το 6,6% του εθνικού μέσου όρου παρότι πρόκειται για περιοχές της Αττικής όπου δεν υπάρχουν ετεροδημότες. Η τόσο μεγάλη αύξηση της αποχής στις εργατικές αυτές περιοχές αλλά και η γενικότερη αύξησή της οφείλεται αφενός στην απογοήτευση των λαϊκών στρωμάτων από την προσχώρηση και του ΣΥΡΙΖΑ στο μνημονιακό στρατόπεδο αλλά και από την απουσία εμφάνισης πειστικού εναλλακτικού προγράμματος εξουσίας διατυπωμένου από έναν αριστερό φορέα. Ζητήματα δηλαδή στα οποία δεν κατόρθωσε να δώσει ικανοποιητικές απαντήσεις η ριζοσπαστική αριστερά και η ΛΑΕ και που το εκλογικό αποτέλεσμα τα έθεσε ως βασική προτεραιότητα.

Το τέταρτο συμπέρασμα, λαμβανομένων υπόψη των μετέπειτα εξελίξεων, αναδεικνύει την πολιτική σημασία που είχε η αποχή αλλά και η ψυχολογία της ψήφου προς τον ΣΥΡΙΖΑ ως το μη χείρον βέλτιστον. Ενώ έχουν περάσει δεκάδες σφόδρα αντιλαϊκά μέτρα, οι κινηματικές αντιδράσεις είναι πολύ υποτονικές ενώ οι υπάρχουσες δημοσκοπήσεις φανερώνουν μια μετατόπιση του πολιτικού σκηνικού προς τα δεξιά, αντανακλώντας την παρουσία μιας λαϊκής παθητικοποίησης. Το αντίδοτο σε αυτό δεν μπορεί να είναι ούτε η μεμψιμοιρία ούτε η επιστροφή σε μια βερμπαλιστική πλειοδοσία, αλλά αφενός η κατεύθυνση προς νέες μορφές λαϊκών κινητοποιήσεων (όπως π.χ. ήταν οι Πλατείες το 2011) και αφετέρου η εμβάθυνση στις βασικές κατευθύνσεις της προγραμματικής διεξόδου από τη σημερινή λαίλαπα.