Πολύς θόρυβος συνόδευσε την ανακοίνωση μεταρρυθμίσεων από την κουβανική κυβέρνηση για την ενίσχυση της αυτοαπασχόλησης και την αναγνώριση του δικαιώματος λειτουργίας μικρών ιδιωτικών επιχειρήσεων. Το ερώτημα που επιχειρείται να απαντηθεί, είναι κατά πόσο οι μεταρρυθμίσεις αυτές εντάσσονται στον προσανατολισμό της σοσιαλιστικής οικοδόμησης ή συνιστούν βήμα εγκατάλειψής του. Παράλληλα εξετάζεται το ερώτημα κατά πόσο σε έναν σοσιαλιστικό κοινωνικό σχηματισμό μπορεί να υπάρχουν και μορφές ιδιωτικής οικονομικής δραστηριότητας.

Η ανακοίνωση των μεταρρυθμίσεων έγινε την 1η Αυγούστου, όταν ο Ραούλ Κάστρο γνωστοποίησε πως 500.000 εργαζόμενοι (το 10% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού) θα αποσπαστούν από τον κρατικό τομέα για να στραφούν στον ιδιωτικό. Η κυβέρνηση αναλαμβάνει να τους στηρίξει οικονομικά για τη δημιουργία μικρών επιχειρήσεων αυτοαπασχόλησης, ενώ αναγνωρίζεται, αν και με σαφή περιορισμό, το δικαίωμα απασχόλησης προσωπικού.

«Καληνύχτα Κούβα!» ήταν η αντίδραση εκ μέρους κάποιων αριστερών αναλυτών, ενώ τα αστικά μέσα ενημέρωσης δεν έκρυψαν τον ενθουσιασμό τους για το πρώτο βήμα προς την απομάκρυνση από το «δογματικό σοσιαλισμό» και το άνοιγμα στην οικονομία της αγοράς. Καθώς η συζήτηση αποκορυφωνόταν, ο υπουργός Οικονομικών της Κούβας, Μαρίνο Μουρίγιο, δήλωνε ότι οι μεταρρυθμίσεις στηρίζονται στη νέα αντίληψη πως «το κράτος θα πρέπει να αποσυρθεί από κάποιες οικονομικές δραστηριότητες -δεν χρειάζεται να αναλαμβάνει τα πάντα». Αποσαφήνιζε, εντούτοις, πως «προχωράμε σε μια ανανέωση του οικονομικού μοντέλου, όπου οι οικονομικές κατηγορίες του σοσιαλισμού, και όχι η αγορά, θα έχουν την προτεραιότητα».

Οι μεταρρυθμίσεις υλοποιούνται μετά από δημόσιο διάλογο δυο ετών, που πήρε πρωτοφανείς διαστάσεις, με τη Granma να διαθέτει τις σελίδες της σε κάθε πολίτη της Κούβας, με συμμετοχή και πιο εξειδικευμένων θεωρητικών εντύπων όπου τέθηκαν συνολικότεροι προβληματισμοί σχετικά με τα ζητήματα σοσιαλιστικής μετάβασης.

Στη συζήτηση παρενέβησαν και τα κουβανικά συνδικάτα, που συγκατατέθηκαν, κρίνοντας πως εξασφαλίζονται προϋποθέσεις προστασίας των εργατικών κοινωνικών κατακτήσεων. Συγκεκριμένα, προβλέπονται περιορισμοί στην απασχόληση μισθωτού προσωπικού στον ιδιωτικό τομέα και πλήρη εργασιακά και ασφαλιστικά δικαιώματα, ανάλογα με αυτά του κρατικού τομέα. Οι αυτοαπασχολούμενοι και μικροεπιχειρηματίες θα υποχρεώνονται να καταβάλουν το 20-40% των κερδών τους ως φόρο, ενώ θα συμμετέχουν και με ένα πρόσθετο 25% στη στήριξη του εθνικού οργανισμού κοινωνικής ασφάλισης. Ήδη 450.000 είναι οι εθελοντικά εγγεγραμμένοι για αυτοαπασχόληση.

Η αποδοχή και υποστήριξη των μεταρρυθμίσεων από τον κουβανικό λαό σχετίζεται άμεσα με τα προβλήματα που επιδιώκεται να αντιμετωπιστούν. Πρώτα απ’ όλα, από την επίγνωση, μέσα από μια όχι και τόσο ευχάριστη εμπειρία, του ότι το οικονομικό μοντέλο που η Κούβα αντέγραψε από την ΕΣΣΔ, αποδεικνύεται αναποτελεσματικό. Τις συνέπειες τις πληρώνει ο κουβανικός λαός, πόσω μάλλον σε συνθήκες οικονομικού εμπάργκο που έχουν επιβάλλει στο Νησί της Επανάστασης οι ΗΠΑ.

Στερούμενη βιομηχανικών πρώτων υλών και πηγών ενέργειας, η κουβανική οικονομία προσδέθηκε στη σοβιετική, στηριγμένη στην εξαγωγή αγροτικών προϊόντων, πρώτα και κύρια ζάχαρης. Η διάλυση της ΕΣΣΔ και η κατάρρευση των φιλικών καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης είχε τραγικές συνέπειες για την οικονομία της χώρας. Η στήριξη που παρέχεται την τελευταία δεκαετία από τη Βενεζουέλα του Ούγκο Τσάβες, κυρίως για την αντιμετώπιση του ενεργειακού προβλήματος, δεν επαρκεί.

Οι διαμαρτυρίες για μαζικές απολύσεις εργαζομένων, «παραδόξως» δεν εμφανίζονται στην ίδια την Κούβα. Οι υπό απόλυση είναι, σε μεγάλο ποσοστό, αυτοί που ήδη αναπτύσσουν παράλληλες δραστηριότητες στο χώρο της παραοικονομίας, που απασχολεί περισσότερα από 400.000 άτομα.

Τα παραδείγματα που κατέκλυσαν τις σελίδες διαλόγου της Granma είναι εξαιρετικά διαφωτιστικά. Ο οδηγός ταξί, αφού πραγματοποιήσει μερικά δρομολόγια για να δικαιολογήσει τον πενιχρό μισθό των 18 ευρώ, αφιερώνει την υπόλοιπη μέρα -και τη νύχτα- χρησιμοποιώντας το όχημα προς ίδιον όφελος. Ο ελαιοχρωματιστής θα εργαστεί το οχτάωρό του στην κρατική επιχείρηση και αμέσως μετά θα βάψει το σπίτι του γείτονα, που μάταια περιμένει το κρατικό συνεργείο, συχνά και για δυο ή και τρία χρόνια! Το ταξί περιέρχεται πλέον σ’ αυτόν που το δουλεύει. Ο ελαιοχρωματιστής θα μπορεί να βάφει νόμιμα το σπίτι, που τώρα βάφει παράνομα.

Η… «καπιταλιστική παλινόρθωση» στην Κούβα αφορά και μια σειρά άλλα επαγγέλματα. Ήδη από τον περασμένο Απρίλιο τα κουρεία δόθηκαν στους κουρείς. Τώρα μπορούν να εργάζονται ως αυτοαπασχολούμενοι οι αχθοφόροι στους σταθμούς και στα λιμάνια, οι πωλητές σαπουνιών και βερνικιών υποδημάτων, οι καθ’ οδόν πωλητές αγροτικών προϊόντων, όσοι ασχολούνται με τον καθαρισμό σπιτιών και ξενοδοχείων κ.λπ. Επιτρέπεται, επίσης, σε ένα καφενείο ή ένα εστιατόριο να διαθέτει 20 καθίσματα, αντί των 12 που είχε μέχρι τώρα.

Στο πλαίσιο της μεταρρύθμισης προβλέπονται και ειδικοί ευνοϊκοί όροι για τη δημιουργία συνεταιρισμών των αυτοπασχολούμενων, στους οποίους θα ενταχθούν οι 200.000 απ’ αυτούς.

Σοσιαλιστική μετάβαση, μικροϊδιοκτησία και οι πραγματικοί κίνδυνοι

Πίσω από την ανησυχία των καλοπροαίρετων αριστερών φίλων της Κούβας για το μέλλον του κουβανικού σοσιαλισμού (για να μη μιλήσουμε βέβαια για τις θριαμβολογίες των κακοπροαίρετων…) κρύβονται βαθιά λανθασμένες αντιλήψεις σχετικά με τα ζητήματα της σοσιαλιστικής μετάβασης. Πρώτα και κύρια, η αντίληψη πως ο σοσιαλισμός ταυτίζεται με την κρατική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, που θαυμάσια μπορεί να συνιστά μορφή κρατικού καπιταλισμού, στο βαθμό που από τον έλεγχο της διαχείρισής της αποκλείεται η εργατική τάξη, καθώς και η παραγνώριση της συνάρθρωσης περισσότερων του ενός τρόπων παραγωγής σε έναν κοινωνικό σχηματισμό, είτε καπιταλιστικό είτε σοσιαλιστικό.

Στο πλαίσιο της μεταβατικής κοινωνίας, ο κρατικός τομέας συνυπάρχει με τον συνεταιριστικό, αλλά και με επιβιώσεις τρόπων παραγωγής που πρόκειται να συρρικνωθούν και τελικά να εξαφανιστούν, στο βαθμό που προχωράει η σοσιαλιστική οικοδόμηση. Τέτοιοι είναι τόσο ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, που μοιραία υποχρεώθηκαν να ανεχτούν οι Μπολσεβίκοι κατά τη δεκαετία του ’20, όσο και η απλή εμπορευματική παραγωγή, που καταργήθηκε και αυτή με διατάγματα το 1929. Δημιουργήθηκαν έτσι στη σοβιετική οικονομία τεράστια κενά, στην εκμετάλλευση των οποίων στηρίχτηκε η ιδεολογική πίεση που άσκησε η μετασταλινική σοβιετική γραφειοκρατία για τη δρομολόγηση διαδικασιών καπιταλιστικής παλινόρθωσης.

Η μικρή ιδιοκτησία μπορεί να αποτελεί (όπως επισήμαινε ο Λένιν) τη βάση για την αναπαραγωγή καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων, αλλά ο κίνδυνος αυτός συνδέεται με τις ίδιες τις διαδικασίες διεξαγωγής της ταξικής πάλης σε μια μεταβατική κοινωνία, σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής δομής. Άλλωστε, και ο κρατικός τομέας μπορεί να αποτελέσει το πεδίο διαμόρφωσης σχέσεων κρατικού καπιταλισμού.

Σε κάθε περίπτωση, είναι η πάλη των τάξεων που διαδραματίζει τον καθοριστικό ρόλο: Ο βαθμός συμμετοχής των εργαζομένων στις διαδικασίες λήψης των αποφάσεων, η ενίσχυση του κρατικού και του συνεταιριστικού τομέα, και η οικονομική ανάπτυξη που θα επιτρέπει την επίλυση καθημερινών βιοτικών προβλημάτων του λαού μέσα από τις μορφές συλλογικής εργασίας, η υπερίσχυση της κομμουνιστικής ιδεολογίας του συλλογικού απέναντι στην αστική και μικροαστική ιδεολογία του ατομικού. Και αυτή η υπερίσχυση δεν προκύπτει με διοικητικές αποφάσεις: Πηγάζει μέσα από την επιβεβαιωμένη ηγεμονία, τη θεμελιωμένη στην ίδια τη ζώσα εμπειρία των μαζών.

Το αν και στην Κούβα θα δρομολογηθούν διαδικασίες καπιταλιστικής παλινόρθωσης, εξαρτάται από το συσχετισμό των ταξικών δυνάμεων στην ίδια την κουβανική κοινωνία. Ο πραγματικός κίνδυνος βρίσκεται στην ανάπτυξη μιας παράλληλης ζώνης οικονομικών δραστηριοτήτων, κυρίως στον τουριστικό τομέα, όπου κυριαρχούν οι συναλλαγές σε δολάρια και όπου ενδιαφέρονται να επενδύσουν δυτικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις. Επίσης, στη διεύρυνση του χάσματος του βιοτικού επιπέδου ανάμεσα σε τμήματα της κομματικής και κρατικής γραφειοκρατίας και στη μεγάλη πλειονότητα των εργαζομένων. Η μαζική επανεμφάνιση της πορνείας αποτελεί δείκτη της επιδείνωσης των συνθηκών για μεγάλο μέρος του κουβανικού λαού.

Αυτά τα ζητήματα προκαλούν βάσιμες ανησυχίες. Όμως, η ενίσχυση της αυτοαπασχόλησης, από μόνη της, σίγουρα δεν συνιστά βήμα προς την «καπιταλιστική παλινόρθωση».

Δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό Εκτός Γραμμής, Τεύχος 26 / Δεκέμβριος 2010