Η 4η Απριλίου του 2016 αποτελεί σημαδιακή μέρα για τη γηραιά ήπειρο. Είναι η μέρα που τέθηκε σε ισχύ η συμφωνία Ε.Ε - Τουρκίας για το προσφυγικό, δίνοντας και νομική πλέον υπόσταση στο τέλος, από μεριάς των κρατών μελών της Ε.Ε., της αναγνώρισης της Συνθήκης της Γενεύης. Η συγκεκριμένη σύμβαση πήρε τη μέχρι σήμερα μορφή της μετά την υπερψήφισή της από την ολομέλεια του ΟΗΕ στις 28 Ιουλίου του 1951.

Στην πραγματικότητα, η Συνθήκη της Γενεύης ήρθε μετά την τρομακτική εμπειρία του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου και την απόδειξη ότι ο καπιταλισμός μπορεί να πάρει μορφές άκρως καταστροφικές, βιομηχανοποιώντας τον θάνατο και πολιτικοποιώντας τον ρατσισμό. Αποτέλεσε προσπάθεια να κατοχυρωθεί μια δικλείδα ασφαλείας για ανθρώπους που κινδυνεύουν να ξαναβρεθούν αντιμέτωποι με τα τέρατα που γεννά ο μοντέρνος κόσμος. Ήταν μια πράξη αυτογνωσίας, μια προσπάθεια να κρατηθεί ζωντανή η ιδέα του Διαφωτισμού περί ελευθερίας των ατόμων, μετά το σοκ της εξάπλωσης του φασισμού και του ναζισμού. Η Ευρώπη, που ήταν και ο εμπνευστής της σύμβασης, έχοντας καταστραφεί από τον κακό της εαυτό, θέλησε να εγγυηθεί ότι δεν θα επιτραπεί ξανά ο εξευτελισμός της ανθρώπινης ζωής.

Με αυτή τη λογική προέκυψε η Συνθήκη της Γενεύης, που, όπως αναφέρει, προστατεύει τους ανθρώπους που διώκονται από τον τόπο καταγωγής τους λόγω φόβου δίωξης για φυλετικούς, εθνοτικούς, θρησκευτικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς λόγους, οι οποίοι εξαιτίας του φόβου της δίωξής τους αδυνατούν ή δεν επιθυμούν να γυρίσουν στον τόπο καταγωγής τους (άρθρο 1. παρ. 2). Ταυτόχρονα, κάθε χώρα είναι υποχρεωμένη να διαφυλάξει τη σύμβαση αυτή απέναντι σε κάθε πρόσφυγα ανεξαρτήτως εθνότητας και θρησκείας (άρθρα 3. και 4). Λίγο πιο κάτω η συνθήκη αναφέρει ότι τα κράτη οφείλουν να μεταχειρίζονται κάθε πρόσφυγα με ευνοϊκό τρόπο (άρθρο 13) και ότι κάθε πρόσφυγας έχει το δικαίωμα να προσφύγει ελεύθερα στα δικαστήρια των συμβαλλομένων κρατών (άρθρο 16). Αν και το γράμμα του νόμου ποτέ δεν εφαρμόστηκε πλήρως, το πνεύμα του έχει να μας πει πολλά. Το πρώτο είναι ότι ο νεωτερικός κόσμος αναγνωρίζει την ύπαρξη ανθρώπων που χρήζουν ειδικής μεταχείρισης, καθώς διώκονται λόγω συγκεκριμένων χαρακτηριστικών τους. Το δεύτερο είναι η αναγνώριση της ανυπαρξίας δικαιωμάτων για οποιοδήποτε υποκείμενο βρίσκεται έξω από την οργανωμένη κοινότητα στην οποία ζει και άρα της ανάγκης για ένα νομικό «μίνιμουμ δικαιωμάτων» για όσους βρίσκονται ξαφνικά και βίαια εκτός της πολιτικής τους κοινότητας. Το τρίτο, που αν και δε λέγεται ρητά υπονοείται από ολόκληρη τη σύμβαση, είναι η εγγύηση από τα συμβαλλόμενα κράτη ότι αυτά δεν θα αποτελέσουν τόπους παραγωγής ρατσιστικής βίας και χώρους καταπάτησης της ελευθερίας του ατόμου. Η συνθήκη, πέρα από την κατοχύρωση του νομικού καθεστώτος του πρόσφυγα, αποτέλεσε στην πραγματικότητα μια επικαιροποίηση της φιλελεύθερης υπόσχεσης για πλήρη κατοχύρωση και ανάπτυξη των ατομικών δικαιωμάτων από μεριάς του δυτικού κόσμου.

Η συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας έρχεται να καταργήσει όλα τα παραπάνω. Το γράμμα του νόμου επί της ουσίας στέλνει τους πρόσφυγες σε κέντρα κράτησης στην Τουρκία, διαμέσου των οποίων κάποιοι από αυτούς θα περάσουν στην Ευρώπη έπειτα από διαδικασία επιλογής. Το πνεύμα του νόμου αποτελεί ένα ιστορικό άλμα προς τα πίσω για την Ευρώπη. Πρόκειται για συμφωνία που στον πυρήνα της βρίσκεται ο φυλετικός ρατσισμός, ο ταξικός διαχωρισμός αλλά και ένας πρόδηλος διαχωρισμός μεταξύ «χρήσιμων» και «άχρηστων» ανθρώπων, δηλαδή μια αξιολογική διαλογή των παραγωγικών υποκειμένων σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές ανάγκες. Για να το πούμε με παραδείγματα: αν είσαι Σύρος, έχεις περισσότερες πιθανότητες να πας στην Ευρώπη από το αν είσαι Αφγανός· αν έχεις περιουσία που μπορείς να επενδύσεις, τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο απλά από το να μην έχεις μία· αν είσαι νέος, ειδικευμένος και υγιής, έχεις περισσότερες πιθανότητες να βρεθείς στη Γερμανία από τον γέρο πατέρα σου. Ακόμα και οι στοιχειώδεις φιλελεύθερες αξίες που μας κληροδότησε η Αναγέννηση παραγκονίζονται μπροστά σε στη στατιστικοποίηση της πολιτικής που όλα γίνονται αριθμοί εντός ενός λογισμικού που υπολογίζει με βάση έναν άξονα κόστους-οφέλους.

«Πόσοι χωράνε;» είναι το ερώτημα που μας θέτουν όλοι αυτοί λοιπόν. Ένα ερώτημα επικίνδυνο αν μπούμε στον κόπο να το απαντήσουμε με τη δική τους λογική. Γιατί με βάση τον δικό τους τρόπο σκέψης χωράνε μόνο οι ενεργοί, οι εντατικοποιημένοι, οι πειθαρχημένοι, οι ελαστικοί, οι φτηνοί εργαζόμενοι ή υποψήφιοι εργαζόμενοι. Δεν χωράνε όσοι βρίσκονται στο κοινωνικό περιθώριο, δεν χωράνε όσοι είναι άνεργοι, δεν χωράνε όσοι αντιστέκονται κάνοντας περισσότερη φασαρία από ό,τι πρέπει. Και για να απαντήσουμε και στο (λανθασμένο) ερώτημα: Στα 750 εκατ. κατοίκους της Ευρώπης πώς γίνεται να μη χωράνε 1,5 εκατ. πρόσφυγες; Ή στα 11 εκατ. κατοίκους της Ελλάδας πώς γίνεται να μη χωράνε 50.000 πρόσφυγες;

Στην πραγματικότητα, τα επιχειρήματα της Ε.Ε. για το μέγεθος του προβλήματος προσπαθούν κατά βάση να δείξουν στους λαούς τους έναν υποψήφιο εχθρό, να ενεργοποιήσουν τα αντανακλαστικά της ανασφάλειας και να εκβιάσουν ακόμα περισσότερες πολιτικές επιτήρησης και πειθάρχησης για τους κατοίκους τους. Η οικονομική κρίση έχει πολλά επεισόδια· ακόμα και η διοχέτευση του κλίματος ανασφάλειας και οργής στη μηχανή του εθνικισμού –στη μηχανή παραγωγής μιας αόριστης ενότητας σε φαντασιακές κοινότητες που πρέπει να επιβιώσουν από το άλλο, το ξένο, το εκτός της συλλογικής εικόνας που έχουμε για τον εαυτό μας– βοηθάει στη σταθεροποίηση των πολιτικών λιτότητας. Μην ξεχνάμε ότι η Θάτσερ, για να κερδίσει τη σιωπηρή ανοχή του κόσμου στην αυταρχική πολιτική της και τον ακραίο νεοφιλελευθερισμό που εισήγαγε, χρισημοποίησε αυτή τη μηχανή, τον εθνικισμό, κηρύσσοντας έναν μίνι πόλεμο για να υπερασπιστεί τα βρετανικά εδάφη στην άλλη άκρη του Ατλαντικού. Όπως παραδέχονται πλέον πολλοί αναλυτές, αν η Θάτσερ δεν έστρεφε την προσοχή και την πολιτική ενέργεια των Βρετανών στις νήσους Μαλβίνας (Φώκλαντς), δεν θα ειχε κερδίσει της εκλογές και φυσικά δεν θα είχε ολοκληρώσει το καταστροφικό πολιτικό της σχέδιο.

Η συμφωνία, επομένως, έχει διπλή λειτουργία: από τη μία κάνει τη διαλογή των χρήσιμων και από την άλλη καλλιεργεί την εικόνα της «εισβολής» και της «πολιορκίας» που θα ανατροφοδοτήσει τα ευρωπαϊκά εθνικά ιδεώδη, σταθεροποιώντας και κάνοντας ανεκτές τις αυταρχικές πολιτικές. Ο Ουμπέρτο Έκο είχε πει ότι σήμερα μόνο οι ηλίθιοι κάνουν δικτατορίες με τάνκς, από τη στιγμή που υπάρχει η τηλεόραση. Η εικόνα της «εισβολής» είναι πολύ πιο πειστική από την πραγματικότητα. Ο μύθος ενεργοποιεί τη φαντασία, ενώ η πραγματικότητα σε φέρνει αντιμέτωπο με τη λογική. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι οι μεγαλύτερες αντιδράσεις έρχονται από χώρες (ή από ανθρώπους) που δεν έχουν δει από κοντά πρόσφυγα. Το επικίνδυνο βέβαια είναι ότι όλα αυτά συμβαίνουν σε μια περίοδο που η ακροδεξιά στην Ευρώπη βγαίνει από το αβγό της και μεγαλώνει.

Τι σημαίνει όμως για τη χώρα μας αυτή η συμφωνία; Αν μπορούμε να πούμε ότι ο πρόσφυγας, ο σύγχρονος εξόριστος, είναι ένας άνθρωπος χωρίς δικαίωμα στα δικαιώματα, που βρίσκεται εντός μιας γκρίζας ζώνης παρατεταμένης μετάβασης, τότε η Ελλάδα μετά τη συμφωνία είναι και επίσημα για πρώτη φορά στην Ευρώπη ένας χώρος - γκρίζα ζώνη, ένα κενό δικαιωμάτων και δυνατοτήτων. Άπαξ και βρεθεί εδώ, δεν ανήκει πουθενά, κανένας δεν τον αναγνωρίζει. Αν θέλει να διεκδικήσει το τέλος της μετάβασής του, πρέπει να πάει πίσω στα κέντρα κράτησης της Τουρκίας. Περιγραφικά, η Ελλάδα μετά τη συμφωνία είναι μια πηγάδα που χωρίζει τη φυλακή της Τουρκίας από το κάστρο της Ευρώπης. Όποιος έπεσε μέσα στην πηγάδα είναι υποχρεωμένος να ζήσει για τουλάχιστον δύο με τρία χρόνια μια γυμνή από δικαιώματα ζωή, εγκλωβισμένος σε χώρους αποστειρωμένους από την κοινωνία, ή να απελαθεί είτε προς τη φυλακή της Τουρκίας είτε προς τον διώκτη του.

Η Ευρώπη, και μαζί με αυτήν και η ελληνική κυβέρνηση, αποδεικνύουν καθημερινά ότι είναι ικανοί για τα πάντα και ότι δεν έχουν κανένα όριο μπροστά στο σχέδιο για στρατιωτικοποιημένες κοινωνίες που παράγουν κέρδος για τους μεγάλους και χρέη για τους μικρούς. Τα σύγχρονα υποκείμενα του καπιταλισμού οφείλουν να είναι επειχηρηματίες του εαυτού τους. Το τέλος των κοινωνικών δικαιωμάτων (ασφάλεια, υγεία, παιδεία κ.λπ.) και η αρχή των κοινωνικών αγορών είναι πλέον μια νέα πραγματικότητα. Η κοινωνική πρόνοια, ακόμα και για τους πρόσφυγες, οφείλει να είναι μια αγορά όπου θα εμπλέκονται πολλοί μα όχι τα κράτη. Με αυτόν τον τρόπο, το προσφυγικό χρησιμοποιείται και σαν ένα πρώτο πείραμα κοινωνικής πρόνοιας χωρίς κράτος. Το μόνο που κάνει το κράτος είναι να βάζει πλαίσια και να επιτηρεί.

Ο αγώνας για τους πρόσφυγες είναι αγώνας όλων όσων «δε χωράνε» στη νέα Ευρώπη. Είναι μια μάχη χαρακωμάτων, κατά την οποία οφείλουμε να προστατέψουμε τα μέχρι σήμερα κεκτημένα της πορείας του ανθρώπου προς τη χειραφέτησή του. Είναι αγώνας ενάντια σε ό,τι πιο μαύρο γέννησε ο ανθρώπινος πολιτισμός, τον φασισμό. Είναι αγώνας για γη και ελευθερία για όλους όχι για λίγους. Η αλληλεγγύη και η δημιουργία νέων χώρων συνύπαρξης και ελευθερίας για πρόσφυγες και γηγενείς πρέπει να γίνει το δικό μας πείραμα και το δικό μας όραμα. Να μάθουμε από τη αυτή τη νέα πραγματικότητα και να τη μετασχηματίσουμε θετικά τόσο για αυτούς τους ανθρώπους όσο και για εμάς τους ίδιους.