Τις τελευταίες δύο δεκαετίες η Λατινική Αμερική έχει καταφέρει να γίνει ξανά το κέντρο του ενδιαφέροντος σε ένα μεγάλο κομμάτι των κινημάτων, των ομάδων και των οργανώσεων που αναφέρονται στον κοινωνικό μετασχηματισμό και τη χειραφέτηση του ανθρώπου. Τις περισσότερες φορές, βέβαια, αυτή η βαθιά κοινωνική και πολιτικά πρωτότυπη διαδικασία, που βρίσκεται εν εξελίξει, παρίσταται περισσότερο στον χώρο των φαντασιακών αναπαραστάσεων παρά γίνεται πεδίο πολιτικού προβληματισμού, επεξεργασίας και πρακτικής. Η Λ.Α. δηλαδή ως εργαστήρι ονείρων αποκτά μια άκρως λειτουργιστική χροιά, γίνεται το φαντασιακό αντιπαράδειγμα απέναντι σε έναν κόσμο πού θέλουμε να αλλάξει αλλά με βάση τα δικά μας όνειρα και προσαρμοσμένη στις δικές μας συλλογικές αναπαραστάσεις.

Με αυτή τη λογική η μελέτη των εκεί κινημάτων γίνεται με εξαιρετικά αποσπασματικό και πολιτικά ιδιοτελή τρόπο (πολλές φορές ανεπαίσθητα), γεγονός που δημιουργεί επιπόλαιες και επιδερμικές ταυτίσεις που πολύ εύκολα γίνονται μεγάλες απογοητεύσεις. Η δυτική ματιά που μπορεί με ευκολία να εντάσσει αυτή την περιοχή του πλανήτη στη δική της πολιτισμική παράδοση αγνοεί σε πολλές περιπτώσεις την ιδιαίτερη και διαφορετική πολιτισμική παράδοση της Λ.Α. Λόγω ακριβώς αυτού του πολιτιστικού ιμπεριαλισμού και του ευρωκεντρισμού που φέρει ο δυτικός πολιτισμός, είναι πολύ δύσκολο να μπορέσουμε να εισβάλουμε ερμηνευτικά σε ένα σύνολο κοινωνικών σχέσεων και πολυπαραγοντικών διαδράσεων που δεν γνωρίζουμε.

Έτσι μπορούμε να καταλάβουμε με ευκολία το πόσο άρτιο είναι το σύστημα υγείας στην Κούβα, με ποιον τρόπο στην Βολιβία μειώθηκε εντυπωσιακά ο αναλφαβητισμός, το πώς στη Βενεζουέλα το κράτος πήρε στα χέρια του τις πλουτοπαραγωγικές πηγές από τις πολυεθνικές ή ακόμα και το πώς οι Ζαπατίστας χτίζουν μια αυτόνομη αμεσοδημοκρατική κοινότητα. Αλλά δύσκολα θα αναρωτηθούμε για τον ρόλο του χριστιανισμού στην εδραίωση της Κουβανικής Επανάστασης, της ιθαγενικής κουλτούρας, της σχέσης ανθρώπου - φύσης στην ανάδειξη του Μοράλες στη Βολιβία, τον ρόλο του στρατού στη μπολιβαριανή επανάσταση ή το τι σημαίνει η πανταχού παρούσα μεξικανική σημαία εντός του αυτόνομου ζαπατιστικού κινήματος. Με δυο λόγια, μένουμε πάντα σε ό,τι γνωρίζουμε και εντός αυτού μπορούμε να δούμε τον εαυτό μας και τις πρακτικές μας.

Παρ’ όλα αυτά, η Λ.Α. και τα κινήματα των τελευταίων χρόνων αποτελούν κάτι που ξεπετάγεται από τις πιο σκληρές εκδοχές του νεοφιλελευθερισμού, ξεπερνώντας τις παραδοσιακές μορφές αντίστασης και χτίζοντας νέες. Με αυτή τη λογική θα προσπαθήσουμε να δούμε όχι ένα αντιπαράδειγμα που θα επιβεβαιώνει ότι ένας άλλος κόσμος είναι πιθανός αλλά ένα υπόδειγμα διαφορετικών πρακτικών και διαφορετικών κόσμων.

Τοπικοποίηση και κίνημα

Από τις αυτόνομες ζαπατιστικές περιοχές, το κίνημα των Χωρίς Γη στη Βραζιλία, τους Πικετέρος στην Αργεντινή, τις συνελεύσεις γειτονιών του Καράκας και τους Κοκαλέρος στα βουνά των Άνδεων, ο χώρος αποκτά μια εντελώς διαφορετική σχέση με τα κινήματα και τα υποκείμενα που κινητοποιούνται. Σε αντίθεση με τη δική μας δυτική ματιά, ο χώρος δεν είναι ένα πεδίο παράστασης του κινήματος ή μέσο απεύθυνσης σε μαζικά ακροατήρια αλλά συστατικό στοιχείο των κινημάτων. Ο χώρος έχει πρωταγωνιστικό ρόλο καθώς λειτουργεί ως σημείο αναφοράς, οργάνωσης, δράσης, συμπύκνωσης της συλλογικής πείρας και αναπαράσταση νίκης. Η οργάνωση αυτών των κινημάτων με βάση συγκεκριμένα γεωγραφικά όρια, τα οποία διεκδίκησαν και κέρδισαν, έδωσε τη δυνατότητα εδαφοποίησης της πολιτικής πρακτικής τους. Πιο απλά, δεν χρησιμοποίησαν τον χώρο ως δίαυλο διεκδίκησης από την εξουσία των πολιτικών τους αιτημάτων αλλά ως πεδίο εφαρμογής και ανάπτυξης πρακτικών που σε πολλές περιπτώσεις λειτούργησαν χειραφετητικά ως προς το κίνημα ενώ σε άλλες λειτούργησαν εκβιαστικά ως προς την εξουσία.

Απέναντι στην παγκοσμιοποίηση και τη διεθνοποίηση των κινημάτων και των κινηματικών ρευμάτων, τα κινήματα της Λ.Α. προτάσσουν το «εδώ και τώρα» όχι ως αφηρημένη ιδεολογική αναφορά ή ηθική επίκληση αλλά ως επιτελεστική διαδικασία με συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Η γειτονιά, το επανακτημένο εργοστάσιο, ο αγρός γίνονται πολιτικά φορτισμένοι χώροι και κύτταρα πολιτικοποίησης. Η ανάπτυξη της πολιτικής δράσης δεν είναι έξω από τον χώρο, αλλά μέσω αυτών των πρακτικών οικειοποίησης του, θεωρία και πρακτική βρίσκονται σε μία συνεχή δοκιμασία.

Παραγωγή - ανάπτυξη και φύση

Πόσο εύκολο είναι να σκεφτούμε οποιοδήποτε πολιτικό σχέδιο χωρίς τα στοιχεία της παραγωγικής ανασυγκρότησης και της περαιτέρω ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων για το συμφέρον του λαού; Η ευκολία με την οποία θα απαντήσουμε στην παραπάνω αναγκαιότητα καταδεικνύει το πόσο βαθιά χαραγμένη είναι στη δυτική σκέψη η ιδέα της ανάπτυξης και της προόδου ως συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης ευτυχίας και χειραφέτησης. Είναι εξαιρετικά προβληματικό το πώς αναγνωρίζεται η αλλοτρίωση των υποκειμένων μέσα στην παραγωγική διαδικασία αλλά δεν αναγνωρίζεται στον ίδιο βαθμό στον τρόπο παραγωγής επιθυμιών της σύγχρονης καταναλωτικής κοινωνίας, την εμπορευματοποίηση του ελεύθερου χρόνου αλλά και την απόσταση που υπάρχει στη σχέση ανθρώπου - φύσης. Το ζήτημα της χειραφέτησης στη Λ.Α. δεν είναι κυρίαρχα ποσοτικό αλλά ποιοτικό και σε αυτό έχουν συμβάλει σε μεγάλο βαθμό οι ιθαγενικές παρεμβάσεις εντός των κινημάτων αλλά και τα ίδια ιθαγενικά κινήματα.

Έτσι, η μη εμπορευματοποιημένη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου, ο αγώνας για την προστασία της φύσης και η παραγωγική διαδικασία χωρίς την ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων αποκτούν κεντρική σημασία, γεγονός που αποτυπώνεται και στα συντάγματα προοδευτικών κυβερνήσεων όπως αυτών του Εκουαδόρ και της Βολιβίας.  

Σχέση κινημάτων - εξουσίας

Στη δυτική σκέψη η θεσμοποίηση ενός κινήματος αποτελεί βασικό παράγοντα πολιτικής νομιμοποίησής του. Η επιδίωξη δε θεσμικής αναγνώρισης αποτελεί βασικό στόχο των κινητοποιούμενων. Σωματεία, σύλλογοι και πολιτικές ομαδοποιήσεις αποτελούν βασικό και οργανικό συστατικό κάθε κινητοποίησης. Η αντιπροσωπευτική λογική, δηλαδή, είναι πανταχού παρούσα. Αντιθέτως, σε πολλές περιπτώσεις στη Λ.Α. οι οργανωμένοι αυτοί θεσμοί βρέθηκαν απέναντι στον λαό ακόμα και και αυτών που θεωρητικά εκπροσωπούσαν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το πραξικόπημα ενάντια στο Τσάβες, το οποίο βρήκε κάτι παραπάνω από υποστήριξη στο οργανωμένο συνδικαλιστικό εργατικό κίνημα. Παρόμοια ήταν και η σχέση των Πικετέρος στην Αργεντινή με τα κομμάτια της αργεντίνικης Αριστεράς. Ο σύγχρονος καπιταλισμός δεν δημιουργεί ταξικές ταυτότητες με τον τρόπο που το έκανε κατά την πρώτη του ανάπτυξη, γεγονός που σε κοινωνίες όπως αυτές της Λ.Α., που ποτέ δεν ήταν κυρίαρχες, καθιστά ακόμα πιο εμφανή την αδυναμία οργάνωσης με εργαλεία από τα παλιά. Οι παρυφές της κοινωνίας (που βλέπουμε) εισβάλλουν στον χώρο της πολιτικής προτάσσοντας διαφορετικές ταυτότητες και προσδοκώντας άλλη σχέση με την εξουσία.

Επιπλέον, μέσα στα ίδια τα κινήματα αυτά η οργάνωση φαίνεται να παρουσιάζει στοιχεία αντιιεραρχικά, δημιουργώντας σχέσεις μεταξύ των συμμετεχόντων περισσότερο με όρους καθημερινότητας και επιβίωσης παρά με όρους πολιτικής ή ιδεολογικής συμφωνίας. Από την άλλη, δεν φαίνεται να χάνεται η διαλεκτική σύνδεση της καθημερινής οργάνωσης και αντίστασης με ευρύτερα πολιτικά ερωτήματα και φιλοδοξίες. Οι Ζαπατίστας έπειτα από δεκαετίες αυτοργάνωσης επέλεξαν να συμμετέχουν στις εκλογές. Η Λ.Α. μάς διδάσκει ότι η πολιτική αντίσταση και η δημιουργία νέων νικηφόρων αναπαραστάσεων είναι πάντα μια πρωτότυπη διαδικασία που χρησιμοποιεί ως εργαλείο οτιδήποτε μπορεί να οργανώσει την καθημερινή ζωή και χειραφέτηση των υποκειμένων με πιο παραγωγικό τρόπο για τα ίδια και όχι για αφηρημένες ιδέες. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα δεν πιέζουν την εξουσία να καλύψει τα κενά που εσκεμμένα αφήνει, αλλά εισβάλλουν επιθετικά σε αυτά τα κενά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το κίνημα των Χωρίς Γη στη Βραζιλία, που έφτασε στο σημείο να φοιτούν στα αυτοοργανωμένα σχολεία του 200.000 μαθητές. Ακόμα και στις περιπτώσεις που κινήματα φτάσανε σε προοδευτικές κυβερνήσεις υπήρχε μια διακριτή και κριτική σχέση με αυτές.

Γιατί τελικά να μελετήσουμε τη Λ.Α;

Προφανώς δεν θέλουμε να παρουσιάσουμε μια εξιδανικευμένη κατάσταση. Αλλά η ουσία αυτού του άρθρου δεν είναι να κάνει αποτίμηση της κατάστασης ούτε να υποδείξει ένα νέο πρότυπο προς υλοποίηση. Θέλει να αναδείξει ακριβώς το αντίθετο· την αναγκαιότητα συνεχούς ανανέωσης θεωρίας και πρακτικής. Χωρίς καμία διάθεση αυτοματοποίησης των κινηματικών διαδικασιών, αν μπορεί κάτι να μας δείξει η εμπειρία που περιγράφεται παραπάνω, είναι η πρωτοτυπία στη δράση και η ευκολία να μην ακολουθούνται πεπατημένες νόρμες και άτυποι «κανόνες επαναστατικής δράσης». Άλλωστε, κάθε κοινωνικός σχηματισμός είναι διαφορετικός, όπως και οι ιστορικές αναπαραστάσεις που έχει. Με αυτόν τον τρόπο, η τυφλή μετάφραση πολιτικών που φαινομενικά είναι πετυχημένες μπορεί να καταλήξει σε καρικατούρες αταίριαστες σε διαφορετικούς κοινωνικούς σχηματισμούς. Η Λ.Α. αποτελεί ένα εργαστήρι στις παρυφές της δυτικής κουλτούρας το οποίο μπορεί μέσα από τη συστηματική μελέτη και παρατήρηση να μας δώσει πολλά στοιχεία ικανά να ανανεώσουν τον αγώνα για την κοινωνική απελευθέρωση και τη χειραφέτηση του ανθρώπου.

πηγή: Encuentro