O Πήτερ Τόμας είναι από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της νέας γενιάς μαρξιστών. Το βιβλίο του The Gramscian Moment. Philosophy, Hegemony and Marxism (Brill 2009 / Haymarket 2011), αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες πρόσφατες αναγνώσεις του έργου του Γκράμσι.

Σε πείσμα των παραδοσιακών αναγνώσεων του Γκράμσι ως θεωρητικού της κουλτούρας και του εποικοδομήματος, ο Τόμας επιμένει ότι στον Γκράμσι έχουμε να κάνουμε με μια σύνθετη και επεξεργασμένη πρωτότυπη σύλληψη της πολιτικής και κοινωνικής εξουσίας στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. O Πήτερ Τόμας βρέθηκε στην Αθήνα και συμμετείχε στις Αναιρέσεις 2012 που οργάνωσαν η Νεολαία Κομμουνιστική Απελευθέρωση και το Νέο Αριστερό Ρεύμα. Το βίντεο της συνέντευξης βρίσκεται στο ektosgrammis.gr

Ε. Γ.: Ποια θεωρείς ότι είναι η σημασία του έργου του Γκράμσι σήμερα σε σχέση με τα ερωτήματα που αφορούν την επαναστατική πολιτική;

Π. Τ..: Ο Γκράμσι προσπάθησε να στοχαστεί τι είδους έννοιες και πρακτικές χρειαζόμαστε για την επανεκκίνηση του επαναστατικού κινήματος. Μετά το θάνατό του το έργο του ερμηνεύτηκε ποικιλοτρόπως, συχνά σε αντίθεση προς τις αρχές που σφράγισαν την πολιτική του δουλειά. Μόνο πρόσφατα και χάρη στις κριτικές εκδόσεις του έργου του μπορέσαμε να αποκτήσουμε πλήρη εικόνα του βάθους των ζητημάτων που ανέπτυξε θεωρητικά. Το έργο του Γκράμσι μοιάζει με μήνυμα μέσα σε μπουκάλι. Είναι μία από τις σημαντικές επεξεργασίες του επαναστατικού κινήματος στη δεκαετία του 1920 και του 1930, που μετά σαν να κλείστηκε σε ένα μπουκάλι, πετάχτηκε στην ανοιχτή θάλασσα και σήμερα φτάνει σε εμάς, για να κατανοήσουμε αυτές τις έννοιες, σε σχέση με τα δικά μας ερωτήματα.

Ο Γκράμσι μάς προσφέρει την πιο εξελιγμένη προσπάθεια για μια μαρξιστική θεωρία της πολιτικής. Ήταν παθιασμένος με το ερώτημα πώς μπορούν να οικοδομηθούν μαζικές μορφές πολιτικής, μορφές πολιτικοποίησης που να βοηθούν πλατιά στρώματα της κοινωνίας να συμμετέχουν στις πρακτικές της δικής τους χειραφέτησης. Το βάθος των ιστορικών αναλύσεων του Γκράμσι, ο υψηλός βαθμός επεξεργασίας των θεωρητικών εννοιών του, η πολιτική εστίαση των γραπτών του αποσκοπούν να στοχαστούμε τους δημιουργικούς τρόπους που χρειαζόμαστε για να οικοδομήσουμε ένα δυνατό και με γερές ρίζες πολιτικό κίνημα. Προσφέρει έναν καθρέφτη για να δούμε τι ακριβώς είμαστε, τι θέλουμε να κρατήσουμε, αλλά και τι να αλλάξουμε, για να ανταποκριθούμε στα πολιτικά μας καθήκοντα.

Ε. Γ.: Αντίθετα προς την τάση να θεωρείται ο Γκράμσι ένας στοχαστής ερωτημάτων για την κουλτούρα, εσύ θεωρείς ότι η έννοια της ηγεμονίας είναι μια συνολική σύλληψη της κοινωνικής και πολιτικής εξουσίας μέσα στις καπιταλιστικές κοινωνίες.

Π. Τ.: Ο Γκράμσι ήταν ένας επαγγελματίας επαναστάτης. Ήταν ακόμη ένας κριτικός θεάτρου, ένας δημοσιογράφος, όλα αυτά ενσωματώνονται στο ευρύτερο πολιτικό του σχέδιο. Ήταν ακόμη ένα στέλεχος της Γ΄ Διεθνούς. Πέρασε 18 μήνες στη Μόσχα δουλεύοντας στο πλαίσιο της Γ΄ Διεθνούς, παρακολουθώντας συναντήσεις των διεθνών τμημάτων του επαναστατικού κινήματος, ήταν ο επικεφαλής του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Η πολιτική ήταν αυτό που έκανε ο Γκράμσι. Σκεφτόταν πολιτικά και συγκεκριμένα για τους τρόπους με τους οποίους η πολιτική οργάνωση μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να απελευθερωθούν με τις δικές τους δυνάμεις, για μια αυθεντικά μαζική πολιτική που να αποσκοπεί σε έναν εκ βάθρων κοινωνικό μετασχηματισμό.

Υπάρχει, προφανώς, μια πολύ σημαντική πολιτιστική πλευρά στο έργο του Γκράμσι, μια πολύ σημαντική κοινωνική πλευρά, μια αισθητική πλευρά. Όμως, όλα αυτά είναι τμήμα του εκπληκτικού πλούτου και της δημιουργικότητας των λαϊκών τάξεων, όπως εξελίχτηκαν ιστορικά. Για τον Γκράμσι όλα αυτά τα στοιχεία πρέπει να αποτελέσουν τμήμα ενός σχεδίου πολιτικού μετασχηματισμού, είναι θεμελιώδεις πηγές απ’ όπου αντλούμε για να υποστηρίξουμε τους πολιτικούς αγώνες, για να κατανοήσουμε τη συνθετότητα της πολιτικής και τον τρόπο που ορισμένες σχηματικές αντιθέσεις που καθιερώθηκαν ανάμεσα στην πολιτική και τον πολιτισμό ή την αισθητική δεν είναι ούτε ιστορικά πραγματικές ούτε πολιτικά παραγωγικές.

Ε. Γ.: Πώς μπορούμε να συνδυάσουμε αυτά τα στοιχεία με τη μαρξική παράδοση της κριτικής της πολιτικής οικονομίας;

Π. Τ.: Για πολύ καιρό υπήρχε η προκατάληψη ότι ο Γκράμσι ενδιαφερόταν κύρια για τον πολιτισμό ή την πολιτική, τον Κρότσε ή τον Μακιαβέλι, αλλά όχι για την κριτική της πολιτικής οικονομίας. Κι αυτό γιατί δεν είχε μελετηθεί το έργο του Γκράμσι στην πλήρη διάστασή του. Στα Τετράδια της Φυλακής έχουμε έναν πολύ μεγάλο αριθμό στοχασμών πάνω στην κριτική της πολιτικής οικονομίας. Ο Γκράμσι είχε διαβάσει Μαρξ, το Κεφάλαιο, όχι μόνο τον πρώτο τόμο αλλά την πλήρη ανάπτυξη της κριτικής της πολιτικής οικονομίας, τα κείμενα που ήταν διαθέσιμα σε αυτόν, δηλαδή τους τρεις τόμους του Κεφαλαίου και τις Θεωρίες για την υπεραξία. Στα Τετράδια της Φυλακής υπάρχουν πολλές εξειδικευμένες σημειώσεις που εξετάζουν, με πολύ τεχνικό τρόπο, ερωτήματα της οικονομικής επιστήμης, συζητούν την εξέλιξη της κριτικής της πολιτικής οικονομίας, εμπλέκονται σε έντονη και εξειδικευμένη πολεμική ενάντια στην προσπάθεια του Κρότσε να απαξιώσει την έννοια της υπεραξίας.

Ο Γκράμσι έκανε κριτική στους αστούς οικονομολόγους της εποχής του, τον απασχολεί η ανάλυση της οικονομικής πολιτικής σε διαφορετικές χώρες. Αυτό που είναι γοητευτικό στα Τετράδια της Φυλακής, είναι ο τρόπος που αυτές οι σημειώσεις ενσωματώνονται μέσα σε ένα οργανικό σύνολο. Μια σημείωση που ασκεί κριτική στον τρόπο που ο Κρότσε κάνει κριτική στο Κεφάλαιο μπορεί να βρίσκεται δίπλα σε μια σημείωση που ασχολείται με τον Δάντη και τη σημασία του στο ιστορικό πλαίσιό του και τη διαμόρφωση των μεσαιωνικών κομμούνων (πόλεων-κρατών), ενώ μετά μπορεί να υπάρχει μια σημείωση για τις εξελίξεις στην Ινδία, και μετά μια σημείωση για τη χειραφέτηση των γυναικών. Όπως και για τον Μαρξ, η φράση «τίποτα το ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο» ήταν μια βασική αρχή του.

Ε. Γ.: Προσφέρει το έργο του Γκράμσι μια νέα σύλληψη της πρακτικής της φιλοσοφίας;

Π. Τ.: Ο Γκράμσι προσφέρει έναν από τους πιο επεξεργασμένους και αναπτυγμένους στοχασμούς πάνω στη φιλοσοφία και την κριτική της φιλοσοφίας μέσα στη μαρξιστική παράδοση. Ένα από τα πρώτα πράγματα που κάνει ο Γκράμσι στη φυλακή όταν του επιτρέπουν να γράψει είναι να μεταφράσει τις Θέσεις για τον Φόυερμπαχ του Μαρξ. Μπορεί κανείς να παρακολουθήσει την επίδραση των Θέσεων για τον Φόυερμπαχ μέσα στα Τετράδια της Φυλακής. Ένας τρόπος να δούμε αυτές τις χιλιάδες σελίδες σημειώσεων είναι ως έναν τεράστιο σχολιασμό πάνω στη φιλοσοφική επανάσταση που έφεραν οι Θέσεις για τον Φόυερμπαχ. Ο Γκράμσι αντιλαμβάνεται ότι οι Θέσεις για τον Φόυερμπαχ παρέχουν ένα νέο τρόπο να ορίσουμε εννοιολογικά τη φιλοσοφία ως πρακτική. Ο Γκράμσι προσπαθεί να στοχαστεί βαθιά την αντιμεταφυσική διάσταση της μαρξιστικής παράδοσης, για να κατανοήσουμε τη φιλοσοφία όχι με όρους μεταφυσικών κατασκευών ή ιστορικών σταθερών ή ως ιστορικοποιημένων μορφών επιστημολογίας, αλλά ως μια πολύ ευρύτερη εννοιολογική, ηθική και πολιτική μορφή κοινωνικής οργάνωσης.

Η φιλοσοφία γίνεται για τον Γκράμσι μία από τις μορφές με τις οποίες τα ανθρώπινα όντα οργανώνουν τις πρακτικές τους για να επιτύχουν διαφορετικές μορφές κοινωνικής οργάνωσης. Ο Γκράμσι το βλέπει αυτό στο πλαίσιο της ταξικής κοινωνίας, όπου αναπτύχθηκαν ορισμένες μορφές της φιλοσοφίας που ακόμη και όταν ήταν κριτικές απέναντι στην υπάρχουσα τάξη πραγμάτων ήταν συμβατές με τις θεμελιώδεις μορφές και διαιρέσεις αυτών των κοινωνιών, τη διαίρεση ανάμεσα σε αυτούς που είναι τα αντικείμενα των ιστορικών δράσεων και όσους βλέπουν τους εαυτούς τους ως τους κύριους του πεπρωμένου τους, ανάμεσα σε αυτούς που βλέπουν τους εαυτούς τους ως διανοούμενους, ηγέτες και οργανωτές και αυτούς που ο Γκράμσι ονομάζει απλούς ανθρώπους.

Ο Γκράμσι θέλει να στοχαστεί μια νέα μορφή φιλοσοφίας ως ένα συλλογικό σχέδιο για την ανάπτυξη νέων τρόπων να συσχετιζόμαστε με τις έννοιες, με τη γλώσσα, με τις βασικές κατηγορίες με τις οποίες βλέπουμε τον κόσμο. Αυτό που τον απασχολεί είναι να αναπτύξουμε μια νέα φιλοσοφία, γιατί βλέπει ότι χρειαζόμαστε ένα τρόπο να ασκούμε τις καθημερινές μορφές οργάνωσης και σκέψης ώστε να αναπτύξουμε μια νέα σύλληψη του κόσμου που δεν θα είναι συνένοχη με μορφές μιας αυταρχικής και εκμεταλλευτικής κοινωνίας, αλλά συμβατή με μια γνήσια μορφή της δημοκρατικής αυτοαπελευθέρωσης των απλών ανθρώπων. Ο Γκράμσι θέλει να συνδεθούμε με τη φιλοσοφική επανάσταση των Θέσεων για τον Φόυερμπαχ και να επεξεργαστούμε μια φιλοσοφία της πράξης που θα είναι ένα πολύ ισχυρό στοιχείο σε ένα πλατύτερο κίνημα επαναστατικού μετασχηματισμού των κοινωνιών.

Ε. Γ.: Αυτό εκφράζει η μορφή του «δημοκρατικού φιλοσόφου» μέσα στα Τετράδια της Φυλακής;

Π. Τ.: Η μορφή του «δημοκρατικού φιλοσόφου» είναι μια αποφασιστική στιγμή. Είναι μια έννοια που λίγοι μελετητές έχουν συζητήσει. Ο Τζερατάνα ήταν από τους πρώτους που τράβηξαν την προσοχή στο πόσο σημαντική είναι αυτή η σύλληψη. Όταν ακούμε αυτές τις λέξεις, δημοκρατικός φιλόσοφος, και είμαστε στην Αθήνα, η έννοια αυτή ακούγεται ως αντίφαση εν τοις όροις. Η φιλοσοφία ως πολιτικό σχέδιο ξεκινά ως μια πολύ έντονη, δύσκολη και συχνά συγκρουσιακή σχέση με διάφορες συλλήψεις της δημοκρατίας.

Ο Γκράμσι προσπαθεί να στοχαστεί τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να συλλάβουμε τον φιλόσοφο, όχι μόνο ως τη στιγμή της εννοιολογικής ευστροφίας, ούτε απλώς ως τη στιγμή της αλήθειας που διαχωρίζεται από όλες τις χλωμές, αποτυχημένες, μιμητικές, διεφθαρμένες μορφές. Θέλει να στοχαστεί τους τρόπους με τους οποίους ο φιλόσοφος μπορεί να κατανοήσει την ίδια τη δραστηριότητά του ως τμήμα, έκφραση και συμβολή στην ευρύτερη ζωή των απλών ανθρώπων. Απαιτεί να γίνει το φιλοσοφικό σχέδιο οργανικό σε σχέση με το πολιτικό σχέδιο των υποτελών τάξεων, όχι απλώς για να προσφέρει ηγεσία στις υποτελείς τάξεις με τη μορφή διανοούμενων που έρχονται από έξω για να πουν στις μάζες τι να κάνουν, αλλά για να γίνει αυτό που λένε και οι Θέσεις για τον Φόυερμπαχ: να εκπαιδευτούν και οι εκπαιδευτές. Η φιλοσοφία πρέπει να υποστεί μετασχηματισμό και να μπει σε μια φάση ριζικής αυτοκριτικής μέσα από την αναμέτρησή της με τη δημιουργικότητα, τις εμπειρίες και τους πολιτικούς αγώνες των λαϊκών τάξεων.

Ε. Γ.: Ποια η σημασία της έννοιας της ηγεμονίας σήμερα;

Π. Τ.: Μια πολιτική ηγεμονίας πρέπει να προσανατολίζεται προς το πλατύ Ενιαίο Μέτωπο που χρειαζόμαστε για να νικήσουμε την πολιτική του νεοφιλελευθερισμού και της λιτότητας. Χρειαζόμαστε μια μορφή πολιτικής που να οικοδομήσει μαζί με το 99% όπως το έθεσε το κίνημα Occupy, που να μπορεί να συσπειρώσει ευρύτερα τμήματα της κοινωνίας σε ένα μέτωπο κατά του νεοφιλελευθερισμού και της λιτότητας. Ο στοχασμός του Γκράμσι για την ηγεμονία δεν αφορά απλώς τη συσπείρωση των μαζών, είναι ένα σχέδιο με κατεύθυνση, μια διαδικασία ηγεσίας που πρέπει να πραγματωθεί απτά σε θεσμούς και να αποκτήσει μια δυναμική. Υπάρχουν αντιστάσεις, υπάρχουν διαμαρτυρίες, υπάρχει απόρριψη του νεοφιλελευθερισμού και της λιτότητας. Χρειάζεται μια σύλληψη της πολιτικής ως μιας ηγεμονικής πρακτικής, ως πειραματισμός, ως προσπάθεια να βρούμε τρόπους να φτιάξουμε τους θεσμούς με τους οποίους οι άνθρωποι μπορούν να συμμετέχουν σε αυτόν τον πειραματισμό, να εντάξουν τη δική τους δημιουργικότητα στη διαδικασία.

Μια ηγεμονική πολιτική πρέπει να μας ξανασυνδέσει με το δημοκρατικό στοιχείο της επαναστατικής παράδοσης και να μας επιτρέψει να πάμε σε μια πολιτική που υπερβαίνει την απλή αντίθεση στον νεοφιλελευθερισμό και τη λιτότητα. Οικοδομώντας ένα πλατύ κίνημα, στηριγμένο σε συγκεκριμένους θεσμούς, βάζουμε τα θεμέλια για ένα διαφορετικό είδος κοινωνίας θεμελιωδώς ασύμβατο με μια κοινωνία όπου ένα πολύ μικρό ποσοστό, το 1% της ανθρωπότητας, έχει στην κατοχή του τα μέσα παραγωγής και το υπόλοιπο 99% είναι υποχρεωμένο να πουλά την εργατική του δύναμη απλώς και μόνο για να επιβιώσει. Η εμπειρία της δημοκρατικής πολιτικής κινητοποίησης προσφέρει ένα θεμέλιο για να εκφράσουμε την αντίθεσή μας όχι μόνο στον νεοφιλελευθερισμό αλλά και στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής.

Ε. Γ.: Τι σημαίνουν όλα αυτά για το ερώτημα της πολιτικής οργάνωσης;

Π. Τ.: Δεν έχει σημασία ποιες λέξεις χρησιμοποιούμε. Μπορούμε να τα πούμε κόμματα, οργανώσεις, δίκτυα, συσπειρώσεις, κοινωνικά χάπενινγκ, με ιστορικούς όρους αυτά είναι πολιτικά κόμματα. Η συσπείρωση ανθρώπων στη βάση ορισμένων πολιτικών αρχών που είναι κομματικές, που είναι σε αντίθεση με άλλες απόψεις και πρακτικές, η διαμόρφωση πολιτικών κομμάτων διαφορετικού τύπου συνεχίζει να εμφανίζεται σε μορφές πολιτικού αγώνα, σε ασύνειδες μορφές ή σε συνειδητές μορφές. Το είδος του κόμματος που χρειαζόμαστε σήμερα είναι το είδος του κόμματος που να μπορεί να συμπεριλάβει όλα τα στοιχεία της δημιουργικότητας των λαϊκών τάξεων, που να είναι το κόμμα του Ενιαίου Μετώπου της αντίστασης στο νεοφιλελευθερισμό και του πειραματισμού με μετακαπιταλιστικές μορφές κοινωνικών σχέσεων.

Αυτό που κάνει την πολιτική συναρπαστική είναι με έναν τρόπο η χαρά της σύγκρουσης. Η πολιτική έχει να κάνει με τη διαφωνία. Έχει να κάνει με το να θέτεις ορισμένες αρχές και να κοιτάς ποιες αρχές μπορούν να κερδίσουν περισσότερη συναίνεση από περισσότερους ανθρώπους. Αυτή είναι μια ισχυρή, πειραματική και δημιουργική διάσταση της πολιτικής. Χρειαζόμαστε πολιτικά κόμματα που να ενσωματώνουν αυτές τις αρχές. Η σύγκρουση δεν είναι κάτι που πρέπει να συμβαίνει έξω από το κόμμα. Όταν διεξάγεται με συγκεκριμένο τρόπο, μπορεί να είναι παραγωγική, δυνατή και δημιουργική.

Αυτό προσπάθησε να στοχαστεί ο Γκράμσι όταν στρέφεται ολοένα και περισσότερο στη δυνατή μεταφορά του Μακιαβέλι για τον Ηγεμόνα. Για τον Γκράμσι ο Σύγχρονος Ηγεμόνας πρέπει να είναι μια πειραματική πρακτική συσπειρώνοντας όλες τις αντιρρήσεις στη σύγχρονη κοινωνία και ξεκινώντας την πειραματική διαδικασία της ανάπτυξης μιας νέας μορφής κοινωνίας. Σήμερα που το μήνυμα του Γκράμσι, το μήνυμα μέσα στο μπουκάλι, φτάνει επιτέλους σε εμάς, μια από τις πιο σημαντικές σελίδες εκείνου του στοχασμού, απαιτείται να αναμετρηθούμε με αυτή την πρόκληση και να πειραματιστούμε με τον σχηματισμό ενός αυθεντικού Σύγχρονου Ηγεμόνα που θα είναι ικανός όχι απλώς για αγώνες ενάντια στη νεοφιλελεύθερη λιτότητα, αλλά και να είναι το είδος του εργαστηρίου που έχουμε ανάγκη για τη δημιουργία μιας νέας κοινωνίας.