Το 1979 ήταν το Three Mile Island, το 1986 το Τσέρνομπιλ, τώρα η Φουκουσίμα. Ενδιάμεσα, μια πολύ μεγάλη σειρά από μικρότερα πυρηνικά ατυχήματα, αρκετά από τα οποία συνοδεύτηκαν από ανθρώπινες απώλειες. Το ζήτημα της πυρηνικής ενέργειας έρχεται ξανά και ξανά στο προσκήνιο (και παρέλκει να προσθέσουμε το τυπικό «με τραγικό τρόπο»? λες και όταν μιλάμε για ραδιενέργεια υπάρχει και άλλος τρόπος). Αν και το τελευταίο ατύχημα δεν έχει ακόμα, σχεδόν έναν χρόνο μετά, κλείσει τον κύκλο του –θα χρειαστούν άλλωστε χρόνια μέχρι να μπορέσουμε να πούμε ότι δεν υπάρχει πλέον κίνδυνος–, για την ώρα φαίνεται ότι επιπτώσεις στη χώρα μας δεν θα υπάρξουν.

Γενικότερα συμπεράσματα, όμως, ήδη μπορούν να εξαχθούν. Και το πρώτο και ξεκάθαρο συμπέρασμα είναι ότι το ατύχημα δεν ήταν αποτέλεσμα της φυσικής καταστροφής του τσουνάμι, αλλά αποτέλεσμα ανθρώπινου λάθους: του λάθους της κατασκευής εμπορικών πυρηνικών αντιδραστήρων ισχύος.

Τα αποτελέσματα της ραδιενέργειας

Το κυριότερο πρόβλημα με ένα πυρηνικό ατύχημα είναι η απελευθέρωση στο περιβάλλον μεγάλων ποσοτήτων ραδιενεργών στοιχείων. Το πρόβλημα γίνεται πιο δύσκολο λόγω του ότι η ραδιενέργεια είναι άχρωμη, άοσμη και άγευστη και μπορεί να ταξιδέψει σε μεγάλες αποστάσεις μολύνοντας αέρα, χώμα και νερό, ενώ οι συνέπειές της (όταν η δόση δεν είναι τόσο μεγάλη που να επιφέρει θάνατο εντός ωρών ή ημερών) μπορεί να εμφανιστούν πολλά χρόνια μετά την έκθεση. Έτσι, η αποφυγή της και η προστασία του γενικού πληθυσμού από αυτήν εναπόκεινται αποκλειστικά στην αστραπιαία και συντονισμένη δράση των κρατικών αρχών και την καλή θέληση της εταιρείας παραγωγής ενέργειας, στοιχεία που, για να το θέσουμε κομψά, στην καλύτερη περίπτωση είναι δύσκολο να υπάρξουν σε μια βιομηχανία-σύμβολο του κρατικού και επιστημονικού μυστικού.

Τα κυριότερα ισότοπα που σχετίζονται με αντιδραστήρες είναι το Ιώδιο-131 που συσσωρεύεται στο θυρεοειδή, το Καίσιο-137 που συλλέγεται από τους μύες αλλά και το Στρόντιο-90 που μαζεύεται στα οστά. Εκτιμάται ότι από τη Φουκουσίμα έχουν διαρρεύσει έως τώρα λίγοι τόνοι των δύο πρώτων, ποσότητες μικρότερες αλλά συγκρίσιμες με τις αντίστοιχες από το Τσέρνομπιλ (που με περίπου 6 τόνους ραδιενεργών διαρροών ήταν και παραμένει το χειρότερο τέτοιο ατύχημα όλων των εποχών). Για σύγκριση να πούμε ότι η έκρηξη μιας μεγάλης πυρηνικής βόμβας απελευθερώνει μερικές δεκάδες κιλά ισοτόπων.

Γιατί υπάρχει πυρηνική ενέργεια;

Είναι προφανές ότι οι συνέπειες της ραδιενέργειας στον άνθρωπο είναι ιδιαιτέρως καλά μελετημένες (υπήρξε εξάλλου πληθώρα «πειραματόζωων» στη Χιροσίμα και το Τσέρνομπιλ). Το ερώτημα είναι γιατί είναι τόσο διαδεδομένη. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν 440 αντιδραστήρες σε λειτουργία, που παράγουν το 13-14% της παγκόσμιας ηλεκτρικής ενέργειας. Το μισό αυτής της παραγωγής πραγματοποιείται στις ΗΠΑ, τη Γαλλία και την Ιαπωνία. Περίπου 70 νέοι αντιδραστήρες βρίσκονται υπό κατασκευή, 40 από τους οποίους σε Ρωσία, Κίνα, Ινδία και Γαλλία.

Θα περίμενε κανείς ύστερα από αυτά τα νούμερα η ηλεκτρική ενέργεια από πυρηνικά να είναι ιδιαίτερα συμφέρουσα επένδυση. Δεν είναι. Σύμφωνα με τα στοιχεία οργανισμών, κατά τεκμήριο θετικά διακείμενων προς τα πυρηνικά, όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ή Βουλή των λόρδων, η πυρηνική ενέργεια είναι ακριβότερη από τον άνθρακα ή το φυσικό αέριο από 20 έως 50%. Σημαντικό εμπόδιο για τη διάδοσή της είναι ότι πρόκειται για μια βιομηχανία έντασης κεφαλαίου: 70-80% του τελικού κόστους είναι η αρχική κατασκευή του αντιδραστήρα, που κοστίζει το κολοσσιαίο ποσό των 10 έως 16 δισ. δολαρίων. Στα κόστη πρέπει να προσθέσουμε και το κόστος της αποσυναρμολόγησης του αντιδραστήρα, όταν φτάσει στο τέλος της ζωής του, και το απροσδιόριστο κόστος της διάθεσης των αποβλήτων.
Αν δεν είναι πιο φτηνή, ίσως να είναι λύση για την υπερθέρμανση του πλανήτη από αέρια του θερμοκηπίου. Ούτε αυτό ισχύει: η πυρηνική ενέργεια, αν και όντως εκπέμπει λιγότερα αέρια θερμοκηπίου από τον άνθρακα, εντούτοις δεν είναι εντελώς αθώα ούτε σε αυτόν τον τομέα. Με τουλάχιστον 70 γραμμάρια CO2 ανά κιλοβατώρα (πολύ συντηρητική εκτίμηση), είναι μεν πίσω από τα 400 έως 700 γραμμάρια του φυσικού αερίου και του άνθρακα, αλλά υπολείπεται πάρα πολύ από το να αποτελεί λύση.

Τέλος, υπάρχει το σοβαρότατο πρόβλημα της ασφαλούς αποθήκευσης των αποβλήτων. Πουθενά στον κόσμο δεν έχει εκπονηθεί σχέδιο για την αποθήκευση υλικών που θα συνεχίσουν να είναι επικίνδυνα για δεκάδες ή εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, μακριά από ανθρώπους, υδροφόρο ορίζοντα, γεωλογικά ρήγματα. Τα ραδιενεργά κατάλοιπα αποθηκεύονται κατά κανόνα επιφανειακά στην περιοχή του αντιδραστήρα, πολύ λίγο προστατευμένα από τα στοιχεία της φύσης και το ανθρώπινο λάθος. Σημαντικό τμήμα της μόλυνσης από τη Φουκουσίμα προήλθε από τη δεξαμενή χρησιμοποιημένου καυσίμου του αντιδραστήρα 2.

Οι λόγοι της διάδοσής της είναι άλλοι. Εκτός από τον προφανή λόγο της σύνδεσής της με την παραγωγή όπλων (σύνδεσης όχι άμεσης – η παρασκευή στρατιωτικής ποιότητας ουρανίου και πλουτωνίου δεν γίνεται εύκολα σε εμπορικούς αντιδραστήρες) υπάρχουν και άλλοι πολιτικο-οικονομικοί λόγοι. Πρώτα απ' όλα, το φυσικό ουράνιο είναι εξαιρετικά άφθονο, ενδεχομένως πιο άφθονο από το πετρέλαιο. Τα γνωστά αποθέματα εύκολα καλύπτουν τις προβλεπόμενες ενεργειακές ανάγκες του πλανήτη για τους επόμενους λίγους αιώνες. Η Γαλλία, η Ιαπωνία και η Ινδία, με τη σπάνη κοιτασμάτων υδρογονανθράκων που τις χαρακτηρίζει, δεν μπορούν στρατηγικά παρά να στραφούν στα πυρηνικά για να καλύψουν μεγάλο μέρος των ενεργειακών τους αναγκών, ασχέτως της τελικής τιμής του ρεύματος.
Η πυρηνική ενέργεια, λόγω του τεράστιου κόστους επενδυμένου κεφαλαίου, ουσιαστικά δεν εξαρτάται από τις διακυμάνσεις τιμών της πρώτης ύλης. Διπλασιασμός της τιμής του ουρανίου σημαίνει αύξηση τιμής του ρεύματος κατά 5-7%. Αντίθετα, διπλασιασμός της τιμής του φυσικού αερίου σημαίνει αύξηση τιμής ρεύματος κατά 70-80%. Επιπλέον, το ουράνιο παρουσιάζει διαχρονικά αξιοσημείωτη σταθερότητα στην τιμή του σε σχέση με το πετρέλαιο, ένα ελκυστικό χαρακτηριστικό.

Η παραγωγή πυρηνικής ενέργειας γίνεται σε τεράστιες μονάδες: η Fukushima Daiichi είχε συνολική εγκατεστημένη ισχύ 4.7 Gwe, δηλαδή παρήγε περίπου όσο το 1/3 της συνολικής παραγόμενης ισχύος στην Ελλάδα! Η κεντρικά ελεγχόμενη σταθερή παραγωγή είναι ένα επιθυμητό χαρακτηριστικό για την τροφοδότηση μεγάλων αστικών κέντρων και βιομηχανικών περιοχών, που έτσι δεν εξαρτώνται από πολλούς διαφορετικούς παρόχους και τις αντίστοιχες περιπλοκές στη διαχείριση δικτύου. Επιπλέον, από τη στιγμή που έχει κατασκευαστεί ο αντιδραστήρας, είναι σαφώς πιο συμφέρουσα η λειτουργία του σε πλήρη ισχύ και η χρήση των άλλων μονάδων ως εφεδρείας για την περίπτωση που κάτι πάει στραβά.

Τέλος, ένας πολύ σημαντικός λόγος για τη διάδοση της πυρηνικής ενέργειας είναι ότι η αγορά πυρηνικού καυσίμου βρίσκεται υπό διαρκή και ασφυκτικό έλεγχο από το ιμπεριαλιστικό κέντρο. Είναι πολύ δύσκολο να πουληθεί έστω και γραμμάριο ουρανίου χωρίς τη ρητή έγκριση των ΗΠΑ. Οι σοβαρές δυσκολίες που αντιμετωπίζει το επί 30 χρόνια εν εξελίξει πρόγραμμα του Ιράν το αποδεικνύουν: και να σκεφτεί κανείς ότι το Ιράν διαθέτει τα δικά του κοιτάσματα ουρανίου! Το μεταχειρισμένο πυρηνικό καύσιμο είναι από τη μία απόβλητο, αλλά από την άλλη απόθεμα: μόνο μικρό ποσοστό του σχάσιμου υλικού εξαντλείται σε κάθε κύκλο μέσα στον πυρηνικό αντιδραστήρα. Αν η Γαλλία, η Ιαπωνία και η Ρωσία εν μέρει επεξεργάζονται και ξαναχρησιμοποιούν τα ήδη χρησιμοποιημένα καύσιμα (μια επικίνδυνη και βρόμικη διαδικασία που απελευθερώνει υποχρεωτικά αέρια ραδιενεργά κατάλοιπα) οι ΗΠΑ προτιμούν να αποθηκεύουν τα δικά τους και αρκετών άλλων χωρών υπό το πρόσχημα της συμφωνίας μη διάδοσης πυρηνικών (που στην πραγματικότητα γίνεται ακριβώς το αντίθετό της). Η αδυναμία τους να σχεδιάσουν μια στρατηγική μακροπρόθεσμης αποθήκευσης καταλοίπων δεν συνδέεται μόνο με τις σοβαρές και τεκμηριωμένες αντιρρήσεις των οικολογικών οργανώσεων, αλλά και με την απροθυμία τους να απαλλαγούν από ένα δυνάμει πολύτιμο στρατηγικό απόθεμα.

Το κίνημα και η ενέργεια

Το αντιπυρηνικό κίνημα, με τις ρίζες του στη ριζοσπαστική οικολογία της δεκαετίας του ’70, έχει πετύχει σημαντικές ανασχέσεις στη διάδοση της πυρηνικής ενέργειας. Για παράδειγμα, η Γερμανία με τις τεράστιες ενεργειακές της ανάγκες, έχει μόνο 17 εν λειτουργία αντιδραστήρες και παγωμένο πυρηνικό πρόγραμμα, σε έναν βαθμό λόγω των έντονων λαϊκών αντιδράσεων.
Εντούτοις είναι αναγκαία η επαναξιολόγηση μια σειράς από «σταθερές» στις κινηματικές θέσεις για το ενεργειακό και την πυρηνική ενέργεια. Για αρχή θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το πυρηνικό λόμπι, παρά τις μέχρι πρόσφατες θριαμβολογίες του περί «πυρηνικής αναγέννησης», «πράσινης πυρηνικής ενέργειας» κ.λπ., βρίσκεται στριμωγμένο. Αν σήμερα κατασκευάζονται 70 αντιδραστήρες, το 1979 κατασκευάζονταν 233. Η παραγωγή, πριν καν από τη Φουκουσίμα, μειωνόταν σταθερά από το 2009 και μετά. Και αυτά δεν είναι απλώς συγκυριακά αλλά δομικά δεδομένα. Η πυρηνική ενέργεια είναι βιομηχανία υψηλότατης εντάσεως κεφαλαίου και η επένδυση σε αυτήν αποσβένυται σε απροσδιόριστο βάθος χρόνου (έως και 40 χρόνια). Επιπλέον, τα τελευταία χρόνια έχουν σημειωθεί σημαντικότατες υπερβάσεις προϋπολογισμού και καθυστερήσεις στην κατασκευή νέων αντιδραστήρων: στην «αδιάφθορη», σύμφωνα με τα παπαγαλάκια Φινλανδία, ο αντιδραστήρας τού Olkiuloto έχει ήδη αργήσει 4 χρόνια και έχει ήδη στοιχίσει περισσότερο από 5 δισ. ευρώ πάνω από τον αρχικό προϋπολογισμό (τη λεία την έχουν μοιραστεί μεγαλολαμόγια φινλανδικής, γερμανικής και γαλλικής υπηκοότητας, που πληρώνουν πολωνούς και λιθουανούς εργάτες 15 ευρώ τη μέρα!). Αποτέλεσμα είναι να επιτρέπεται σε όλο και περισσότερους αντιδραστήρες να λειτουργούν πέρα από τα 30 ή 40 χρόνια για τα οποία είχαν αρχικά σχεδιαστεί. Σε εποχές κρίσης της κερδοφορίας και μείωσης των απαραίτητων υπό αυτές τις συνθήκες κρατικών επιδοτήσεων, είναι δύσκολο να βρεθούν επενδυτές που θα βάλουν δεκάδες δισ. για να τα πάρουν πίσω σε αρκετές δεκαετίες. Ο μεγαλύτερος κατασκευαστής αντιδραστήρων στον κόσμο, η γαλλική Areva, πρόσφατα είδε τα ομόλογά της να υποβαθμίζονται στο ΒΒΒ-, λίγο πάνω από τα ελληνικά κρατικά ομόλογα...

Αν τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την κρίση, μας επιτρέπουν να πούμε ότι δεν φαίνεται να υπάρχει περίπτωση κατασκευής αντιδραστήρα ισχύος στην Ελλάδα και να έχουμε μια σχετική αμφιβολία για την τελική ευόδωση του τουρκικού σχεδίου στο Ακούγιου, δεν επιτρέπουν τον εφησυχασμό. Στη γειτονιά μας λειτουργούν πυρηνικά εργοστάσια και μάλιστα με εμφανείς ελλείψεις ασφαλείας (όχι ότι αυτό φτάνει: οι Ιάπωνες ήταν υπεράνω υποψίας...).

Δυστυχώς οι κίνδυνοι από την πυρηνική ενέργεια, τα θύματα των ως τώρα ατυχημάτων, οι εκατοντάδες χιλιάδες εκτοπισμένοι από τα σπίτια τους σε Ουκρανία και τώρα Ιαπωνία, ο απροσδιόριστος αριθμός αυτών που κάποια στιγμή στη ζωή τους θα αναπτύξουν καρκίνο, οι έγκυες που θα κάνουν υποχρεωτικά έκτρωση για λόγους ασφαλείας, τα εκατοντάδες χιλιάδες στρέμματα απαγορευμένης γης είναι πραγματικοί κίνδυνοι που (όσο δύσκολο κι αν είναι να το φανταστεί κανείς) ωχριούν μπροστά στο κόστος σε ανθρώπινες ζωές που πληρώνουμε κάθε μέρα από την παραγωγή ενέργειας με «συμβατικά» μέσα. Το πυρηνικό λόμπι έχει υπολογίσει ότι από το 1970 ως το 1992 έχουν σκοτωθεί πάνω από 7.500 εργαζόμενοι σε εργοστάσια ηλεκτροπαραγωγής από άνθρακα και αέριο. Αλλά τα τελευταία, εκτός από αέρια θερμοκηπίου, εκπέμπουν και καρκινογόνα σωματίδια, ακόμη και ραδιενέργεια! Η ΔΕΗ θα έπρεπε να έχει εκτιμήσει τους κινδύνους από αυτές τις εκπομπές, αλλά η αύξηση του κόστους του ρεύματος που θα συνεπαγόταν μια τέτοια κίνηση την καθιστά «απαγορευτική».

Η προβλεπόμενη αύξηση της ζήτησης ενέργειας σε παγκόσμιο επίπεδο δεν αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας για τη μείωση των κινδύνων που αυτή συνεπάγεται. Η καπιταλιστική «βιώσιμη» ανάπτυξη όταν είναι ανάπτυξη (βλ. μεγέθυνση του προϊόντος), τότε δεν είναι βιώσιμη. Η απάντηση του ΚΚΕ ότι μόνο στο σοσιαλισμό η πυρηνική ενέργεια θα είναι ασφαλής (θέση εξάλλου αποδεδειγμένη περίτρανα από το Τσέρνομπιλ...) ξεχνάει βέβαια ότι ο σοσιαλισμός δεν θα εξαλείψει το ανθρώπινο λάθος (και στα πυρηνικά ένα λάθος φτάνει), αγνοεί όμως επίσης ότι η αύξηση της κατανάλωσης (η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων) είναι διαλεκτικό ζεύγος με την ανάπτυξη των παραγωγικών σχέσεων. Και οι σοσιαλιστικές σχέσεις δεν θα ποσοτικοποιούνται με βάση τα καταναλωτικά πρότυπα του καπιταλισμού, το ερκοντίσιον σε κάθε δωμάτιο και τη σπατάλη ενέργειας. Η εκπόνηση μιας στρατηγικής μείωσης της παράλογης κατανάλωσης ενέργειας, με μέτρο όμως την ικανοποίηση βασικών λαϊκών αναγκών και ορίζοντα τη σοσιαλιστική οικονομία, παραμένει επείγουσα ανάγκη...