Όταν τα παιδιά της συντακτικής ομάδας του Εκτός Γραμμής μού ζήτησαν να γράψω κάτι για τον θάνατο του Δ.Ν. Μαρωνίτη, στην αρχή κοντοστάθηκα. Παρότι φιλόλογος, η σχέση μου με την αρχαιοελληνική φιλολογία, το κατεξοχήν αντικείμενο του Μαρωνίτη, είναι σχεδόν εξωτερική για μεγάλο μέρος του έργου του, όπως η μετάφραση του Ομήρου· ούτε την εμπειρία να τον έχω δάσκαλο έζησα – αντίθετα, στη Φιλοσοφική της Αθήνας μπορούσες πάντα έχεις την ατυχία να πέσεις πάνω στα μαθήματα του Καριοφύλη Μητσάκη, ενός ημιμαθούς που επί Χούντας έγινε καθηγητής στο ΑΠΘ, όταν άλλοι σαν τον Μαρωνίτη έμπαιναν φυλακή, για να εκδιωχθεί μεταπολιτευτικά και να βρει φιλόξενη αγκαλιά στο Νεοελληνικό.

Παρ’ όλα αυτά, για όσους στραφήκαμε στη φιλολογία (ή επιδιώξαμε να στραφούμε στη φιλολογία...) κατά τη δεκαετία του 1980 ως μαθητές και φοιτητές ο Μαρωνίτης ήταν ένα σημείο αναφοράς. Για μένα, όπως φαντάζομαι και για πολλές και πολλούς άλλους, οι επιφυλλίδες του στο Βήμα ήταν ένα παράθυρο στο πώς θα μπορούσε να είναι η φιλολογία αλλιώς. Βαθιά γνώση της γραμματείας, στοχαστικός τόνος και διαρκής διάλογος με τη νεοελληνική λογοτεχνική παραγωγή, σε κλίμακα που ώρες ώρες νόμιζες πως η ειδικότητά του ήταν η νεοελληνική λογοτεχνία.

Έπειτα ήταν και τα τεκμήρια του δημοκρατικού ήθους. Σε ένα ελληνικό πανεπιστήμιο που το στοίχειωνε ακόμη το χειροκρότημα στον Παπαδόπουλο για την ομιλία του στην αίθουσα τελετών του Καποδιστριακού, οι αντιστασιακοί καθηγητές αποκτούσαν άλλο κύρος. Εκδιώχθηκε από το πανεπιστήμιο, αφού πρόλαβε να πει στις φοιτήτριες και τους φοιτητές του το «φανείτε εις μικρόν γενναίοι», συνελήφθη, φυλακίστηκε και βασανίστηκε· δεν μπορούσαν να το πουν αυτό πολλοί καθηγητές πανεπιστημίου τότε. Και ακόμα και μέσα στη Χούντα ο Μαρωνίτης δεν δίστασε να πάρει το μέρος των φοιτητών. Παραμονές της κατάληψης της Νομικής το 1973 έγραψε μια εκπληκτική επιφυλλίδα με τον τίτλο «Η μικρή Αντιγόνη και ο χορός των δώδεκα», αφιερωμένη στην απολογία της Πόπης Βουτσινά στη Σύγκλητο του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και των δώδεκα φοιτητών της ΑΣΟΕΕ στη δική τους Σύγκλητο, λέγοντας ότι οι απολογίες τους είναι κείμενα που «ιστορούν καλά το παρόν και προοικονομούν αισιόδοξα το μέλλον μας».

Το έργο του είναι μεγάλο και σημαντικό. Οι μεταφραστικές απόπειρές του στον Όμηρο επιχείρησαν να διαμορφώσουν έναν νέο μεταφραστικό κανόνα, ξεπερνώντας το τεράστιο βάρος των μεταφράσεων του Κακριδή και του Καζαντζάκη. Μπορεί να διαφωνούσε κανείς με το ότι δεν δοκίμασε να διαμορφώσει ένα «πρόγραμμα» ανάλογο με αυτό του Κακριδή και του Καζαντζάκη – που πατώντας πάνω στην πρόοδο της ομηρικής φιλολογίας και την ανάδειξη των προφορικών απαρχών των ομηρικών επών ενσωμάτωσαν όλον τον πλούτο του δημοτικισμού, σε ένα αποτέλεσμα που μπορεί να απέχει από μεταγενέστερες γλωσσικές ευαισθησίες. Ωστόσο, δεν μπορούσες παρά να του αναγνωρίσεις το βασάνισμα της φράσης και της μεταφραστικής επιλογής. Άλλωστε, ήδη από το 1971 και το έργο Αναζήτηση και νόστος του Οδυσσέα, είχε δείξει στέρεα γνώση του ομηρικού κειμένου. Και σε κάθε περίπτωση, μία από τις πολύ μεγάλες αρετές του ήταν ακριβώς ότι μπορούσε να γράψει για την κλασική γραμματεία με τρόπο που να την κάνει θελκτική, όπως π.χ. φαίνεται στα γραπτά για τον πολυαγαπημένο του Ηρόδοτο.

Σημαντική πλευρά του έργου του και η μάχη του κατά του σύγχρονου γλωσσαμυντορισμού. Από τη θέση του στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, μαζί με ιδιαίτερα αξιόλογους συνεργάτες όπως τον αείμνηστο Α.Φ. Χριστίδη, θα συμβάλει σε ένα σημαντικό έργο ως προς τη μελέτη της ελληνικής γλώσσας, της ιστορίας της, της διδασκαλίας και της εκμάθησής της, αλλά και της λεξικογραφίας, ερχόμενος σε σύγκρουση με τον κατεξοχήν εκπρόσωπο του σύγχρονου γλωσσαμυντορισμού, τον Γ. Μπαμπινιώτη.

Από την άλλη, θα μπορούσε κανείς να του προσάψει πολλά. Ανήκει σε μια γενιά που συνομίλησε με τη θεωρία αλλά δεν την ενσωμάτωσε. Τα γραπτά του για τη νεοελληνική λογοτεχνία είναι διεισδυτικά αλλά δεν υπερβαίνουν έναν ορισμένο εμπειρισμό. Σήμερα θα είχαμε άλλες απαιτήσεις. Όμως η γοητεία που ασκεί ακόμη και σήμερα ο τρόπος που στέκεται σε έναν καβαφικό στίχο, για παράδειγμα, ο τρόπος που τον κάνει νήμα για μια αφήγηση και όχι απλώς για μια ανάλυση, η διεισδυτικότητά του σε κερδίζουν· ακόμα κι αν μετά κάνεις δεύτερες θεωρητικές σκέψεις. Και στιγμές μικρότητας μπορεί να είχε, όπως η αρνητική του τοποθέτηση για τον Γιώργο Ιωάννου, που πυροδότησε μία από τις πιο εμμονικές φιλολογικές έριδες των τελευταίων δεκαετιών.

Ωστόσο, όλα αυτά δεν αναιρούν ότι ήταν ένας καλός δάσκαλος και ένας σπουδαίος φιλόλογος. Και ίσως τούτο να εξηγεί και τη συγκίνηση ανθρώπων της γενιάς μου. Ίσως να είναι η νοσταλγία για μια εποχή που τους δασκάλους τούς έβρισκες σε μια επιφυλλίδα και όχι σε ένα peer-reviewed άρθρο, που σε κέρδιζαν με μια εμπνευσμένη παράδοση σε ένα αμφιθέατρο και όχι με το impact factor τους, που σε έκαναν να αγαπήσεις ή να διαβάσεις αλλιώς έναν ομηρικό στίχο και όχι σαν άλλη μία θεωρητική αναφορά σε έναν μεθοδολογικό πρόλογο.

Νοσταλγούμε βέβαια αυτά που δεν μπορούν –και δεν πρέπει– να επαναληφθούν. Και οι νέες μορφές δραστικής δημόσιας διανοητικότητας οφείλουν να είναι πιο θεωρητικά δουλεμένες από τα σημειώματα του Μαρωνίτη. Ας προσπαθήσουν όμως να είναι και εξίσου γοητευτικές.