Περιοδικό Εκτός Γραμμής, Τεύχος 27-28 / Οκτώβριος 2011

Πολλοί λένε ότι η ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών είναι η ιστορία των δομών και των θεσμών τους, δηλαδή η ιστορία των θεσπισμένων κανόνων και λειτουργιών τους. Η αλήθεια είναι όμως ότι η ιστορία των κοινωνιών είναι εξίσου, και ίσως ακόμα περισσότερο, η ιστορία των εξαιρέσεων, η ιστορία των παραβάσεων αυτών των κανόνων. Κι αυτό, ακριβώς επειδή η Ιστορία είναι ιστορία ταξικών κοινωνιών και η κίνηση παράγεται από την ταξική πάλη. Έτσι, ούτε οι κανόνες αλλά ούτε και το πλαίσιο ανοχής των παραβάσεων είναι ουδέτεροι θεσμοί. Αντιθέτως, η σημασιοδότησή τους είναι πάντα αντικείμενο κοινωνικής και πολιτικής διαπάλης, αποτέλεσμα του υπάρχοντος συσχετισμού δύναμης.

Θεός και Διάβολος: οι στιγμές της ηγεμονίας και της ρήξης

Αυτό που δίνει κύρος στην εξουσία είναι η διατήρηση και αναπαραγωγή των κοινωνικών κανόνων. Απαραίτητα μέσα για την επίτευξη του στόχου αυτού είναι η ιδεολογία και η καταστολή, αφού κάθε κανόνας απαιτεί τη νομιμοποίησή του και κάθε παράβαση, τον κοινωνικά παραδειγματικό κολασμό. Αυτό το δίδυμο κανόνα και παράβασης είναι πάντα ιδεολογικά καθορισμένο. Κι αν στη θρησκευτική ιδεολογία οι θεοί αντλούν νομιμοποίηση από τους εκάστοτε έκπτωτους αγγέλους, στην πραγματική ζωή τα πράγματα δεν είναι ποτέ τόσο στατικά. Δεν θα μας απασχολήσει εδώ το πώς παράγονται οι κανόνες. Όμως, για να μπορέσει κανείς να απαντήσει στον κυρίαρχο λόγο περί ανομίας πρέπει αναγκαστικά να αναμετρηθεί με το ερώτημα πώς παράγεται η (ατομική ή συλλογική) ανυπακοή στους κυρίαρχους κανόνες.

Η εξουσία αντλεί τη νομιμοποίηση της από κάποια αξιωματική αρχή, και στις καπιταλιστικές κοινωνίες αυτό το ρόλο παίζει η δημοκρατική αρχή. Η εξουσία νομιμοποιείται κοινωνικά ως έκφραση της πλειοψηφικής απόφασης των ατόμων-πολιτών. Γι’ αυτό, η ύπαρξη δημοκρατικής νομιμοποίησης κατοχυρώνει γενικά μια στιγμή ηγεμονίας, όπου οι κοινωνικές αντιφάσεις είναι διαχειρίσιμες από την εξουσία. Τι γίνεται, όμως, όταν προκύπτει έλλειμμα δημοκρατικής νομιμοποίησης; Η απουσία δημοκρατικής νομιμοποίησης μαζί με την όξυνση των κοινωνικών αντιφάσεων και ανισοτήτων είναι πάντα εκρηκτικός συνδυασμός. Σε τέτοιες περιόδους τίθενται υπό αμφισβήτηση θεμελιώδεις παραδοχές του συστήματος. Το 1849 ο Χένρυ Ντέιβιντ Θόρω συμπύκνωνε αυτήν τη στιγμή, γράφοντας στο δοκίμιό του Πολιτική Ανυπακοή: «Δεν καταλαβαίνω γιατί θα πρέπει ο δάσκαλος να φορολογείται για να στηρίξει τον ιερέα και όχι ο ιερέας τον δάσκαλο».

Στη χώρα μας, αυτή η κατάσταση είχε αρχίσει να προβάλει ήδη πριν από τις εκλογές του 2009. Παρόλα αυτά, η εντυπωσιακή αναντιστοιχία του προεκλογικού λόγου του ΠΑΣΟΚ, που υποσχόταν αναδιανομή και υλοποίησε πολιτική χειρότερη και από όσα εξήγγειλε ο Καραμανλής προεκλογικά, είναι η αιτία δημιουργίας μιας πρωτόγνωρης μεταπολιτευτικά κοινωνικής κατάστασης. Η αρχική αμηχανία, μπροστά στον καταιγισμό των μέτρων και την απουσία σημαντικών αντιδράσεων, σταδιακά αντικαθίσταται από μια λιγότερο ή περισσότερο συνειδητή, αλλά σε κάθε περίπτωση ενεργητική ανυπακοή σε διάφορες όψεις των κυρίαρχων επιταγών. Κι αυτό επειδή, λόγω της κραυγαλέας αναντιστοιχίας προεκλογικού προγράμματος και ακολουθούμενης πολιτικής, η παρούσα διακυβέρνηση στερείται τη στοιχειώδη ουσιαστική δημοκρατική νομιμοποίηση.

Η εκλογική διαδικασία δεν κατοχυρώνει ποτέ απλώς κοινοβουλευτική πλειοψηφία• πρέπει να κατοχυρώνει στοιχειώδη κοινωνική συναίνεση, έστω και παθητική, στην πολιτική που ακολουθείται. Αυτό δεν υπάρχει σήμερα. Όπως εύστοχα περιέγραψε στη δεκαετία του ’80 ο Ανδρέας Παπανδρέου, οι εκλογές είναι συμβόλαιο με τον λαό.

Πολιτική διέξοδος ή κοινωνική αναταραχή;

Σε κάθε τέτοια περίοδο υπάρχουν δύο ενδεχόμενα• η ανασυγκρότηση μιας νέας ηγεμονίας από την πλευρά της εξουσίας, και η κοινωνική αναταραχή που μπορεί να οδηγήσει και σε πολιτικές ανατροπές. Είναι σαφές ότι στα επόμενα χρόνια δύσκολα θα προβάλει ένα νέο κοινωνικό υπόδειγμα που θα λειτουργήσει ηγεμονικά και θα συγκροτήσει όρους για την πολιτική και οικονομική διέξοδο από την κρίση που βιώνουμε. Κανείς δεν μπορεί να πει ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει μακροπρόθεσμα, όπως έγινε και το ’30 ή το ’80, μετά τις προηγούμενες μεγάλες κρίσεις του καπιταλισμού. Είναι όμως σίγουρο ότι βρισκόμαστε στη ρωγμή του χρόνου της κανονικότητας. Και στη ρωγμή αναδεικνύεται για όλους ο κίνδυνος και η ευκαιρία: για την κυρίαρχη εξουσία, ο κίνδυνος της συγκρότησης αντίπαλου δέους και της κοινωνικής ανατροπής, αλλά και η ευκαιρία της επίθεσης στα κεκτημένα των υποτελών τάξεων για την αντιδραστική αναδιάταξη των κοινωνικών συσχετισμών. Και για τις υποτελείς τάξεις, ο κίνδυνος της οπισθοδρόμησης στους όρους ζωής της κοινωνικής πλειοψηφίας και η ευκαιρία της κοινωνικής αλλαγής. Με αυτή την έννοια βρισκόμαστε σε περίοδο προετοιμασίας για όλα τα κοινωνικά υποκείμενα, μια περίοδο ανισορροπίας, με ανοιχτό το ενδεχόμενο της κοινωνικής αναταραχής και εξέγερσης. Το κίνημα των πλατειών, οι λαϊκές εξεγέρσεις στη βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή, ο ελληνικός Δεκέμβρης, η εξέγερση των προαστίων στο Παρίσι, το Oυισκόνσιν, οι μεγάλες εργατικές και νεολαιίστικες κινητοποιήσεις σε Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία και σε άλλες δυτικοευρωπαϊκές χώρες είναι στιγμές που αυτό το ενδεχόμενο υλοποιείται.

Στο μεσοδιάστημα της ρωγμής, ο κυρίαρχος λόγος αναγκαστικά σκληραίνει, αδυνατώντας να ενσωματώσει τη διάχυση της κοινωνικής δυσαρέσκειας και το μετασχηματισμό της σε πολιτική ανυπακοή. Ο ακραία απαξιωτικός λόγος της εξουσίας προς τον κινητοποιούμενο λαό στη βόρεια Αφρική συχνά σοκάρει, αλλά ας σκεφτούμε πώς κι εμείς θα αντιδρούσαμε παλιότερα, αν ακούγαμε μία από τις πρόσφατες δηλώσεις του Πάγκαλου. Όταν απουσιάζει ο ηγεμονικός λόγος, αναβαθμίζεται ο αφοριστικός, και αυτό έχει σχέση αντιστοιχίας με την άνοδο των κοινωνικών αντιδράσεων. Ο κάθε Πάγκαλος δεν αποτυπώνει τίποτα άλλο από την αδυναμία της εξουσίας να δώσει θετική προοπτική στα λαϊκά στρώματα, αλλά και το φόβο της μπροστά στη διάχυση των κοινωνικών αντιδράσεων και το μετασχηματισμό τους σε πολιτική ανυπακοή. Έτσι πρέπει να ερμηνεύουμε όλη την αναβάθμιση της προπαγάνδας (από τον Πρετεντέρη και τον Μαραντζίδη μέχρι το … Reuters) περί τη διάχυση ενός κλίματος «ανομίας» στην κοινωνία, που φυσικά δεν παραλείπει να μας θυμίζει ότι και αυτό είναι χαρακτηριστικό της εποχής της μεταπολίτευσης, που οφείλουμε να αφήσουμε πίσω μας ανεπιστρεπτί.

Η προπαγάνδα συνοδεύεται φυσικά και από την αναβάθμιση των κατασταλτικών πρακτικών, που αποκτούν ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο στο έδαφος της απουσίας ηγεμονίας. Όταν απουσιάζει το καρότο, το μόνο που απομένει είναι το μαστίγιο. Η αυταρχική σκλήρυνση είναι συνειδητή πολιτική επιλογή για το σύνολο των αστικών τάξεων στη συγκυρία της κρίσης. Και η σκλήρυνση δεν αφορά μόνο τις αμιγώς κατασταλτικές πρακτικές των αντίστοιχων κρατικών σωμάτων, όσο κι αν η απλοϊκότητα των αναρχικών θεωρήσεων περί καταστολής φαντάζει αυτονόητη και θελκτική σε περισσότερο πλέον κόσμο και ιδιαίτερα στη νεολαία. Αφορά το σύνολο της κοινωνικής ζωής, την εντατικοποίηση της εργασίας και την ασυδοσία των εργοδοτών, τη θεσμική σκλήρυνση και τις αντιδραστικές τομές από το επίπεδο της τοπικής αυτοδιοίκησης μέχρι και το επίπεδο της Βουλής και της Ευρωβουλής, την εντονότερη προληπτική-παραδειγματική παρουσία των σωμάτων καταστολής σε όλη την πόλη, τη φυσική καταστολή των κινητοποιούμενων πολιτών. Ο κυρίαρχος λόγος δεν αναζητά, βέβαια, ποτέ την πολιτική αιτία του φαινομένου και παραμένει απλώς και μόνο στον εμπειρισμό της οργανωτικής σύγκρουσης, για την ευθύνη της οποίας φυσικά φέρουν πάντα οι «άνομοι» κινητοποιούμενοι…

Πες μου τι γίνεται…

… με κείνα τα παιδιά που αν και γεννιούνται κανονικά, δεν μεγαλώνουν κανονικά, δεν ερωτεύονται κανονικά, πες μου αν πεθαίνουν κανονικά, τραγουδούσαν κάποτε οι «Τρύπες». Στους ταραγμένους καιρούς που ζούμε και στους καιρούς που θα έρθουν τα περισσότερα από τα έως τώρα «κανονικά» παιδιά ούτε θα ζήσουν ούτε θα πεθάνουν «κανονικά». Το θέμα, τελικά, είναι ο καθένας μας να απαντήσει στο καθοριστικό, σε τέτοιες περιόδους, ερώτημα. Το ερώτημα που συμπύκνωσε σε στίχο η σοσιαλίστρια ακτιβίστρια καλλιτέχνις Φλώρενς Ρις το 1931: «Which side are you on boys?»