Ο José María Ormaetxea είναι ο συνιδρυτής του 7ου μεγαλύτερου βιομηχανικού ομίλου της Ισπανίας, αλλά περιφέρεται στην Mondragon με ένα Ford Fiesta και μένει σε ένα συνηθισμένο διαμέρισμα σ’ αυτή τη βιομηχανική πόλη που φωλιάζει σε μια κοιλάδα των Βάσκων στα βόρεια της χώρας.

«Φανταστείτε πόσο πλούσιος θα μπορούσε να είναι, αν είχε ιδρύσει ένα άλλο είδος εταιρείας», αναφέρει ο Kepa Oliden, ένας ρεπόρτερ μια τοπικής εφημερίδας σε μια πόλη 23.000 ανθρώπων. «Αλλά δεν θα βρείτε κανέναν να οδηγεί Rolls-Royce στην Mondragon.»

Οι επισκέπτες επίσης βρίσκουν ότι η πόλη λίγο έχει επηρεαστεί από το νέο είδος φτώχειας που πλήττει άλλες περιοχές της Ισπανίας, καθώς στις πλαγιές αυτού που οι ντόπιοι χαριτολογώντας αποκαλούν «ιερό βουνό» βρίσκεται η έδρα της Mondragon Corporation, μιας εταιρείας που αποδείχθηκε εξαιρετικά ανθεκτική στην ύφεση, που ο Ormaetxea συνέβαλε στην ίδρυσή της το 1956.

Δεν υπάρχει τίποτα χτυπητό στα γραφεία της μεγαλύτερης βιομηχανικής εταιρείας, αλλά εξάλλου τίποτε δεν είναι φυσιολογικό στον μεγαλύτερο εργατικό συνεταιρισμό με παγκόσμιες πωλήσεις 15 δισεκατομμυρίων ευρώ (13 δισ. λίρες). Εκεί που οι εργάτες σ’ άλλες ισπανικές εταιρείες πρέπει να απαντήσουν στις ανάγκες των μετόχων –θυσιάζοντας συχνά την δουλεία τους–, στην Mondragon, που λειτουργεί ως μητρική εταιρεία 111 μικρότερων, μεσαίων και μεγαλύτερων συνεταιρισμών, αυτό δεν ισχύει.

Και καθώς η Ισπανία παλεύει με την διπλή ύφεση, την αυστηρή λιτότητα και το 26% ανεργίας, αυτή είναι μια εταιρεία που δεν βρίσκεται στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Ούτε έχει καταργήσει πολλές θέσεις εργασίας, με το ανθρώπινο δυναμικό να παραμένει σταθερό στα 84.0000 άτομα παγκοσμίως, εκ των οποίων το 1/6 βρίσκεται εκτός της Ισπανίας.
Ο λόγος; «Είμαστε περισσότερο ευέλικτοι», λέει ο Emilio Cebrian, διευθυντής δημοσίων σχέσεων στην μεγαλύτερη βιομηχανική μονάδα της Mondragon –στον όμιλο σούπερ μάρκετ Eroski. «Όταν οι καιροί είναι δύσκολοι, κόβουμε τα κόστη, τα οποία έχουμε συναποφασίσει.» Και ως ιδιοκτήτες εγκαταλείπουν επίσης τα μερίσματά τους.

Εκτεθειμένη στην ισπανική οικονομία, που συρρικνώθηκε ετησίως στο 1,9%, η Eroski μόλις συμφώνησε σε νέο γύρο περικοπής ωρομισθίων. Τα εισοδήματα των εργαζομένων θα μειωθούν 5% με 10%. Αλλά σε αντίθεση με άλλες εταιρείες που τα ωρομίσθια μειώνονται την στιγμή που οι μισθοί των διευθυντών ανεβαίνουν, εδώ τα ανώτερα στελέχη δέχονται τις μεγαλύτερες μειώσεις και ο μισθός τους δεν υπερβαίνει 8 φορές τον κατώτερο.

Οι μειώσεις των ωρομισθίων ξεκίνησαν το 2009, όταν οι περισσότερες εταιρείες στην Ισπανία ξεκίνησαν να απολύουν εργαζομένους προκειμένου να μειώσουν το εργατικό κόστος και τελικά να σπρώξουν 3,5 εκατομμύρια ανθρώπους στο ταμείο ανεργίας. Η Mondragon όμως δεν συνέβαλε σε αυτό. Ο μέσος μισθός μπορεί να μειώθηκε περίπου 5% , αλλά μέλη των συνεταιρισμών που έμειναν χωρίς δουλειά βρήκαν δουλειά κάπου αλλού.

«Αν ένας συνεταιρισμός του ομίλου είχε περίσευμα εργαζομένων, τότε μεταφέρουμε αυτούς σε άλλους συνεταιρισμούς μέσα στον όμιλο», εξηγεί ο Mikel Zabala, διευθυντής ανθρωπίνου δυναμικού στα κεντρικά της εταιρείας.

Η κρίση στην Ισπανία ανάγκασε την εταιρεία να σκεφτεί δημιουργικά προκειμένου να επιβιώσει από την οικονομική κρίση και την πιστωτική στενότητα, που οδήγησε πολλές εταιρείες στο κλείσιμο, την ώρα που περίμεναν να πληρωθούν από πελάτες και κυρίως από το δημόσιο.

«Εμείς εφηύραμε ένα νέο σύστημα, όπως αυτό με τις θέσεις εργασίας», μας εξηγεί ο Zabala. «Αν κάποιος συνεταιρισμός έχει κεφάλαιο και κάποιος όχι, του δανείζουμε χρήματα».

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα μόνο ένας συνεταιρισμός 30 εργαζομένων που έφτιαχνε εξοπλισμό για το εμπόριο ξυλείας να κλείσει. «Κάποιες που σήμερα είναι οι πιο επιτυχημένες μας εταιρείες ήταν αυτές που πριν χρόνια, όταν τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά σε αυτές, χρειάζονταν στήριξη», λέει ο Zabala. «Τώρα αυτές με την σειρά τους βοηθούν άλλους συνεταιρισμούς».

Η επιτυχία δεν μετριέται μόνο με όρους εργασίας ή με το πόσες εταιρείες επιβιώνουν. Κατά το έτος 2010-2011 οι πωλήσεις αυξήθηκαν ελαφρώς καθώς οι εξαγωγές ανέβηκαν 10% στα € 4 δις.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η ζωή στην Mondragon είναι εύκολη. Συζητήσεις σε μπαρ και σε κουρεία στην Mondragon, όπου όλοι σχεδόν έχουν ένα μέλος της οικογένειάς τους σε συνεταιρισμό, περιστρέφονται γύρω από τις μειώσεις των μισθών και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι συνεταιρισμοί σε παραδοσιακούς τομείς, όπως οι οικιακές συσκευές.
Μεγαλύτερο πλήγμα δέχτηκε η Fagor, εταιρεία που κατασκευάζει πλυντήρια και ψυγεία, όπου οι πωλήσεις έπεσαν 50%. Ιδρύθηκε από τον Ormaetxea και άλλους απόφοιτους του τοπικού κολεγίου, που λειτουργούσε από τον ρωμαιοκαθολικό ιερέα José María Arizmendiarreta, ο οποίος προέτρεψε τους φοιτητές να σχηματίσουν συνεταιρισμούς. Κάποιες πρόσφατες συνελεύσεις στην πόλη, που οι διευθυντές παρουσίασαν τα πλάνα τους για συζήτηση και έγκριση, υπήρξαν θυελλώδεις.
«Όσο πιο εκτεθειμένος είναι ένας συνεταιρισμός στην ισπανική αγορά, τόσο πιο δύσκολα είναι τα πράγματα γενικά», εξήγησε ο Zabala.

Όπως όλες οι ευρωπαϊκές εταιρείες, έτσι και η Mondragon είναι εκτεθειμένη στον σκληρό ανταγωνισμό των αναπτυσσόμενων χωρών με φτηνό εργατικό κόστος. Η απάντηση σε αυτό ήταν η ίδρυση ή αγορά εταιρειών σε άλλα μέρη του κόσμου. Υπάρχουν ήδη 94 θυγατρικές οι οποίες παράγουν αγαθά από το Βιετνάμ έως την Χιλή, από το Μαρόκο έως τη Ρωσία.

Οι εργαζόμενοι σ’ αυτές, εν τούτοις, δεν είναι μέλη [του συνεταιρισμού]. Λιγότερο από το μισό του ανθρώπινου δυναμικού της Mondragon είναι μέλη, που σημαίνει ότι αυτοί φαίνονται ως ωμοί καπιταλιστές που ζουν από την εργασιακή εκμετάλλευση άλλων.

Στην Mondragon γνωρίζουν τον αντίλογο σχετικά με τους συνεταιρισμούς, δηλ. για το κατά πόσο δουλεύουν σαν καπιταλιστικές επιχειρήσεις.

Ο Zabala επιμένει ότι ακόμα και σε μη-μέλη συμπεριφέρονται καλύτερα από τις περισσότερες καπιταλιστικές εταιρείες, όμως οι εργαζόμενοι ορισμένου χρόνου, που είναι οι πρώτοι που θα φύγουν, ίσως θα διαφωνήσουν. «Πραγματικά γνωρίζουμε πώς να συμπεριφερθούμε ως απλοί καπιταλιστές», επισημαίνει «Ακόμα και όταν δεν μπορούμε να φερθούμε απολύτως ως συνεταιρισμός, τουλάχιστον προσπαθούμε να εμφυσήσουμε ένα μοντέλο συνεργατικής διοίκησης».
«Υπήρξε κάποια περίοδος που προσπαθούσαμε να πείσουμε τους εργαζόμενους που δεν ήταν μέλη να γίνουν», προσθέτει. «Αλλά δεν είναι τόσο εύκολο. Οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν πάντα την κουλτούρα των συνεταιρισμών και δεν θέλουν να συμμετάσχουν. Τώρα πια δεν τους πιέζουμε τόσο.» Σε μια ιδιωτική εταιρεία στην Mondragon που πρόσφατα συμφώνησε να γίνει συνεταιριστική, όπως μας λέει, ο πρόεδρος του σωματείου είναι τώρα πρόεδρος του κεντρικού διοικητικού συμβουλίου.

Και ο Cebrian προσθέτει ότι, φέρνοντας μέλη από πόλεις και περιοχές που βρίσκονται μακριά από την χώρα των Βάσκων, η Erοski έχει αποδείξει ότι το μοντέλο της Mondragon δεν στηρίζεται μόνο στην τοπική κουλτούρα, όπως έχουν επισημάνει κάποιοι θεωρητικοί. «Πριν από 15 χρόνια ρωτούσαν αν είναι υποχρεωτικό να είσαι Βάσκος για να γίνεις μέλος στο συνεταιρισμό. Αλλά τώρα γνωρίζουμε ότι αυτό δεν είναι το ζήτημα», υποστηρίζει.
Δεν υπάρχουν όμως ενδείξεις ότι 14.000 ξένοι εργαζόμενοι είναι σε θέση να αυξήσουν τις τάξεις των 38.000 Ισπανών συνεταιριστών. Αυτό φαίνεται να είναι ένα πολύ μακρινό όνειρο.