Η Νέα Δεξιά συχνά ορίζεται ως ένα κράμα ανάμεσα στην προσήλωση σε μια νεοφιλελεύθερη οικονομία στο πρότυπο των ΗΠΑ και τις συντηρητικές αξίες. Αυτό το είδαμε και στην Αγγλία, όπου ο θατσερισμός πήρε τη μορφή της νεοφιλελεύθερης οικονομίας, η οποία χαρακτηρίστηκε από την αποβιομηχάνιση και τη διαβρωτική κυριαρχία της αγοράς σε συνδυασμό με τις παλιές συντηρητικές βικτοριανές αξίες. Είχαμε ακριβώς το ίδιο την περίοδο του Ρήγκαν στην Αμερική, όπως και των δύο Μπους, όπου ο νεότερος προσπάθησε να εμπεδώσει μια μορφή χριστιανικού φανατισμού σε και την ήδη καλά εδραιωμένη νεοφιλελεύθερη πολιτική.

Η Τουρκία μοιάζει να προβάλλει μια άλλη έκφραση αυτής της συμμαχίας με το κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Ερντογάν. Απέναντι σε αυτήν χιλιάδες άνθρωποι βγήκαν στους δρόμους εναντίον του τρέχοντος καθεστώτος ισλαμικών και αντικοσμικών ιδεών που συνυπάρχουν άνετα με τη μεγάλη εξάπλωση ενός εμπνευσμένου από τις ΗΠΑ νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού.

Σε κάθε περίπτωση η βίαιη φύση του ίδιου του καπιταλισμού και ειδικά του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, που στην Τουρκία έχει μια αιματοβαμμένη ιστορία με το καθοδηγούμενο από τις Ηνωμένες Πολιτείες πραξικόπημα του 1980 και το μακελειό στην πλατεία Ταξίμ την Πρωτομαγιά του 1977, έκανε και συνεχίζει να κάνει την παρουσία της αισθητή και στη σημερινή κατάσταση. Αρχικά είχαμε διαμαρτυρίες ενάντια στις εκρήξεις που έγιναν το Σάββατο 11 Μάη στο Ρεϊχανλί δίπλα στα σύνορα με την Τουρκία που στοίχησαν τη ζωή σε τουλάχιστον 50 ανθρώπους και για τις οποίες είχε ευθύνη η πολιτική της κυβέρνησης. Βρέθηκα πρόσφατα στην Άγκυρα για ένα συνέδριο πάνω στην κριτική εκπαίδευση και μαζί με ξένους και Τούρκους συναδέλφους συμμετείχαμε σε μια ειρηνική διαδήλωση των φοιτητών του Πανεπιστημίου της Άγκυρας ενάντια στη συγκάλυψη και διαστρέβλωση από τα ΜΜΕ αυτών των γεγονότων. Σε ανάλογες διαμαρτυρίες την επόμενη Κυριακή είδαμε διαδηλωτές να ψεκάζονται με χημικά. Ακόμη και προσκεκλημένοι ξένοι ομιλητές για το συνέδριο χτυπήθηκαν. Αυτές οι συρράξεις έλαβαν χώρα στο φόντο ιδιαίτερα σημαντικά αριστερών ακαδημαϊκών εκδηλώσεων στην Τουρκική πρωτεύουσα, συμπεριλαμβανομένου του διεθνούς συνεδρίου πάνω στην κριτική εκπαίδευση και μιας ομιλίας του Bertel Ollman.

Πιο πρόσφατα είχαμε τις ιδιαίτερα προβεβλημένες στα μέσα ενημέρωσης κινητοποιήσεις εναντίον του νεοφιλελεύθερου - ισλαμικού ορθόδοξου σεναρίου που πυροδοτήθηκαν από την απόπειρα της κυβέρνησης να κλείσει κομμάτι δημόσιου χώρου (το Πάρκο Γκεζί) στην Κωνσταντινούπολη. Υπήρξαν και άλλες κινητοποιήσεις στο μεταξύ, όπως οι διαμαρτυρίες στην Κωνσταντινούπολη ενάντια στις απολύσεις στον εθνικό αερομεταφορέα, την Turkish Airlines.

Όπως παρατήρησε μια μεταπτυχιακή φοιτήτρια με την οποία εργάστηκα σε μια σειρά μαθήματα που έδωσα σε τουρκικό πανεπιστήμιο, η νεοφιλελεύθερη πολιτική του AKP σε μεγάλο βαθμό στηρίζεται στον κατασκευαστικό κλάδο και την πώληση δημόσιας γης σε επιχειρηματίες. Στηρίζεται ακόμη και στη δημιουργία κερδοσκοπίας πάνω στα ακίνητα, η οποία έχει οδηγήσει σε πρακτικές αστικού εξευγενισμού που διώχνει ανθρώπους από τις γειτονιές τους. Μου έδειξε μάλιστα και ένα σχόλιο που έκανε ένας εκπαιδευτικός στο Facebook: «Μήπως εξεγείρομαι ενάντια στο γεγονός ότι δεν θα μπορέσω να αποκτήσω το δικό μου σπίτι ή στο ότι, για να το αποκτήσω, θα πρέπει να δουλεύω σαν το γαϊδούρι για 25 χρόνια, ενώ για τα τελευταία δέκα χρόνια αντηχούν στα αυτιά μου οι διαφημίσεις για σπίτια και παρακολουθώ την άνοδο του Agaoglu (ενός γνωστού επιχειρηματία);». [1]

Έτσι, όπως φαίνεται από τις κινητοποιήσεις στην Τυνησία, την Αίγυπτο, την Ευρώπη, τη Νότια Αμερική (παραδείγματος χάρη οι διαδηλώσεις φοιτητών ενάντια στην κληρονομιά που έχει αφήσει το καθεστώς του Πινοσέτ στο εκπαιδευτικό σύστημα στη Χιλή και τις Ηνωμένες Πολιτείες με τελευταία περίπτωση τις διαδηλώσεις των φοιτητών, τις αναταραχές και τα κινήματα καταλήψεων όπως το Occupy) έχουμε μια εκδήλωση λαϊκής εξουσίας. Αυτό τροφοδοτείται και από την ψηφιακή τεχνολογία ως κινητήρια δύναμη, όμως έχει αρχίσει να διαδίδεται πέρα από τους ιδιωτικούς χώρους και έχει μεταφερθεί σε πλατείες και δρόμους. [2] Οι άνθρωποι παροτρύνονται να αφήσουν την απομονωμένη άνεση τους σπιτιών και των υπολογιστών τους και να ανακαταλάβουν τους δημόσιους χώρους, τις πλατείες και τους δρόμους. Εκεί, στην πιο απτή και πραγματική δημόσια αγορά (με την αρχαία έννοια του όρου), ξεδιπλώνονται οι εναλλακτικές πολιτικές ενάντια στις πιο δόλιες και συχνά «νεοφασιστικές» πολιτικές που εμφανίζονται εντός της αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Οι Τούρκοι διαδηλωτές έρχονται αντιμέτωποι με μερικές από τις πιο βάναυσες και φασιστικές τακτικές καταστολής, όπως είναι η διαδεδομένη χρήση δακρυγόνων και η πιθανολογούμενη χρήση σπρέι πιπεριού, η ρίψη νερού, οι πλαστικές σφαίρες και ο ξυλοδαρμός από την πλευρά της αστυνομίας. [3] Οι διαδηλώσεις ξεσπούν σε πολλές περιοχές, ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις και από τις δυο πλευρές του Βοσπόρου, σε πρωτοφανή επίπεδα. Σύμφωνα με επίσημες ανακοινώσεις έγιναν διαδηλώσεις σε 78 από τις 81 πόλεις. Αυτό περιλαμβάνει όλες τις μεγάλες πόλεις, μερικές από τις οποίες είναι συντηρητικές. Συμμετέχουν σ’ αυτές οργανισμοί και άνθρωποι απ’ όλα τα κοινωνικά στρώματα, όπως σωματεία, συνδικαλιστικές οργανώσεις δασκάλων, φοιτητικές ενώσεις και πανεπιστημιακοί. […]. Παρατηρήθηκε και αν και το κόμμα Εθνικής Δράσης δεν στηρίζει τις διαμαρτυρίες, ορισμένα από τα μέλη του, ιδίως τα νεότερα, συμμετείχαν, αν και για συγκεκριμένους λόγους.

Η πιο σκληρή νεοφιλελεύθερη οικονομία εξαπλώνεται στην όλο και αυξανόμενη εργατική τάξη (παρόλο που όσοι βρίσκονται σ’ αυτή την επισφαλή κατάσταση, δεν αναγνωρίζουν όλοι τον εαυτό τους στην «εργατική τάξη»), η οποία συμπεριλαμβάνει και ανθρώπους με υψηλό μορφωτικό επίπεδο. Από αυτό συνεπάγεται η οργή και προκαλούνται πρακτικές αντίστασης από ανθρώπους που όχι μόνο «νιώθουν» αλλά και «γνωρίζουν», για να παραφράσουμε τον Γκράμσι.

Το ερώτημα που αναδύεται επομένως είναι: πρόκειται απλώς για μια περίπτωση αυθορμητισμού ή υπάρχει και μια πιο ενσυνείδητη κατεύθυνση; Υπάρχει κάποια ανερχόμενη πολιτική δύναμη ή συμμαχία δυνάμεων ικανή να πρωτοστατήσει, ενώνοντας τα διάφορα κινήματα που παλεύουν για την ανατροπή της κυβέρνησης του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν; Ο Γκράμσι μιλούσε για αυθορμητισμό και ενσυνείδητη κατεύθυνση, καθώς συλλογιζόταν την κατάσταση στην Ιταλία και αλλού στις μέρες του, απέναντι στο ιστορικό φόντο των διάφορων εξεγέρσεων στην Ευρώπη. Αυτό το βασικό ερώτημα ισχύει για τις περισσότερες εξεγέρσεις που έχουν ξεσπάσει και είναι ακόμα παρούσες σε διάφορα μέρη του κόσμου. Δεν υπάρχει κάποια εγγύηση για την πολιτική κατεύθυνση που θα ακολουθήσουν αυτές οι εκδηλώσεις αγανάκτησης. Η εντύπωση όμως είναι ότι αυτή η αγανάκτηση παίρνει αναμφισβήτητα μια αριστερή τροχιά στην Τουρκία. Κάποια από τα συνδικάτα που εμπλέκονται ανήκουν αναμφισβήτητα στην αριστερή πτέρυγα –όπως είναι το συνδικάτο της εκπαίδευσης Eğitim-Sen που πρωτοστατεί– η οποία παρουσιάζει έντονη εκδοτική δραστηριότητα, εστιάζει στην κριτική εκπαίδευση και διοργανώνει διάφορες δραστηριότητες. Αυτοί ενστερνίζονται το κοσμικό κληροδότημα του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ χωρίς όμως να υιοθετούν μια αντίληψη «τουρκοποίησης» που θα οδηγούσε σε αποκλεισμούς, αλλά φέρνοντας στο προσκήνιο την αξία της αλληλεγγύης με τους κατατρεγμένους όλων των τάξεων και εθνών.

Η νεοφιλελεύθερη φύση της Τουρκίας είναι εμφανής. Είναι η εικόνα των μεγαλύτερων πόλεων, όπως η Άγκυρα και πολλές περιοχές της Κωνσταντινούπολης, όπου τα τζαμιά συνυπάρχουν με ουρανοξύστες αμερικανικού στυλ και με τα έντονα φώτα μιας πλήρους αναπτυγμένης αγοράς στο πλαίσιο της καπιταλιστικής οικονομίας, δίνοντας αναμφισβήτητα μια γεύση Τουρκίας όχι μόνο στο εσωτερικό της χώρας αλλά και εκτός συνόρων, με τουρκικά εστιατόρια fast food και κεμπάπ να ξεφυτρώνουν σαν μανιτάρια. Οι εκδηλώσεις της παγκόσμιας αγοράς, με τη μορφή ανταγωνιστικών αγγλόφωνων σχολείων, την άνθιση ιδιωτικών πανεπιστημίων και διάφορων εταιρειών, δίνουν στην Τουρκία την εικόνα μιας «χώρας που εκσυγχρονίζεται».

Στη συνέχεια έρχεται ο αντιφατικός ρόλος του στρατού, πρόσφατα αποδυναμωμένου από την κυβέρνηση Ερντογάν μέσω διάφορων συλλήψεων για μια σειρά από λόγους. Από τη μια μεριά χρησιμεύει ως το προπύργιο του κοσμικού κράτους, του μεγαλύτερου δηλαδή κληροδοτήματος του Κεμάλ στη χώρα, όπου η εικόνα του εξακολουθεί να ξεπροβάλλει σε κάθε γωνία της, όπως σε δημόσιες υπηρεσίες, σε τηλεοπτικούς σταθμούς και πανεπιστημιακές αίθουσες. Από την άλλη, [ο στρατός] παίζει κεντρικό ρόλο στην τουρκική πολιτική να χρησιμεύει ως σημαντικός παίχτης στο ΝΑΤΟ και ως δορυφόρος της αμερικανικής γεωπολιτικής στρατηγικής στην περιοχή. Ο ρόλος του αυτός πήρε απειλητικές διαστάσεις, καθώς ο ίδιος ο στρατός, με εντολή της CIA, εκτέλεσε μια σειρά από πραξικοπήματα, όπως το πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου του 1980. Το τελευταίο θυμίζει το διαβόητο πραξικόπημα –με παρόμοιους σκοπούς– στη Χιλή επτά χρόνια νωρίτερα (αυτόν το χρόνο είναι η επέτειος των 40 χρόνων) περίπου την ίδια χρονική περίοδο με μόνο μία μέρα διαφορά (11 Σεπτεμβρίου 1973). Όλα αυτά αποτελούν στοιχεία του ιστορικού υποβάθρου της σύγχρονης Τουρκίας. Ωστόσο, δεν υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα σε αυτό το κίνημα που αποτελείται κυρίως από ειρηνικούς διαδηλωτές, συμπεριλαμβανομένων οικολόγων και άλλων ομάδων και του στρατού, που οι διαδηλωτές τον καλούν να μείνει έξω από τη σύγκρουση.

Οι εντάσεις στην Τουρκία δεν έχουν λείψει από τους πυροβολισμούς εναντίον διαδηλωτών την Πρωτομαγιά του 1977, που οδήγησαν στο να απαγορευτούν οι διαδηλώσεις πάνω στην επέτειο, να επιτραπούν αργότερα με σημαντικούς περιορισμούς – με την κυβέρνηση να έχει το δικαίωμα να αποφασίζει ποιος μπορεί να συμμετέχει και ποιος όχι. Το 2011 ήταν η πρώτη χρονιά όπου όλοι μπορούσαν να συμμετέχουν, ίσως επειδή πλησίαζαν οι εκλογές. Και όμως και τότε υπήρξαν εντάσεις και συγκρούσεις καθώς η κυβέρνηση με πρόσχημα δημόσια έργα προσπάθησε να περιορίσει τη διαδήλωση γεγονός που οδήγησε τους διαδηλωτές να ανακαταλάβουν την Πλατεία. Παρά τις διάφορες μορφές καταπίεσης, ο Τουρκικός λαός ακόμη διεκδικεί τις πλατείες και τους δρόμους για να εκφράσουν την οργή και να πραγματοποιήσουν τις διαμαρτυρίες τους κάνοντάς τις παγκόσμιες πλατείες εξαιτίας του παγκόσμιου ενδιαφέροντος που προσελκύουν. Κάθε Κυριακή γυναίκες μαζεύονται στην πλατεία Γαλατασαράι, όπως οι Μητέρες τη Πέμπτης Μάη στο Μπουένος Άιρες, για να διαμαρτυρηθούν και να θρηνήσουν την απώλεια των αγαπημένων τους στη διάρκεια των χρόνων της χούντας που διασφάλισε το ξεκίνημα των νεοφιλελεύθερων πολιτικών. Το κάνουν αρκετά χρόνια.

Η λαϊκή εξουσία έχει κάνει αισθητή την παρουσία της στην Τουρκία εδώ και καιρό και σε διαφορετικά πεδία. Αυτή τη στιγμή οι εκφράσεις της λαϊκής εξουσίας έχουν σημαδευτεί από τον ολοένα και αυξανόμενο αριθμό των ανθρώπων που συμμετέχουν. Προσθέτει έτσι ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία των εξεγέρσεων που είναι τα συμπτώματα μιας σχεδόν παγκόσμιας δυσαρέσκειας για τον νεοφιλελευθερισμό και τις μεγάλες ανισότητες στις συνθήκες ζωής που προκαλεί. Σκοπός είναι η εμφάνιση ενός εθνικού και διεθνούς «σύγχρονου ηγεμόνα» (ως ενωτικό στοιχείο, ως κόμμα ή συμμαχία κινημάτων), [4] ικανού να δώσει μια ενοποιητική πολιτική κατεύθυνση σε αυτή την θύελλα, με την ελπίδα ότι θα βάλει φραγμό στη διαδικασία της καπιταλιστικής καταπάτησης και εμπορευματοποίησης όλων των πτυχών της ζωής και θα θέτει τις προϋποθέσεις για τις απαιτούμενες αλλαγές στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, ώστε να εξασφαλίσει μια αξιοπρεπή ζωή και μεγαλύτερη κοινωνική σταθερότητα για το 99% του κόσμου.

[1] Ευχαριστώ τη Σεζάν Μπαγιουχάν από το πανεπιστήμιο του Βοσπόρου γι’ αυτό το σημείο, όπως και για το σχόλιο στο Facebook

[2] Βλ. Παναγιώτης Σωτήρης «Guest post: The new “age of insurrections” is far from over!» στο www. Radiobubble.gr (2013). http://international.radiobubble.gr/2013/06/guest-post-new-age-of-insurrections-is.html

[3] Βλ. Bugu Melis Caglayan, «Occupy Istanbul As riots erupt across Istanbul, our correspondent tells us why Turkish youth are furious» στο Dazed Digital (2013),http://www.dazeddigital.com/artsandculture/article/16245/1/occupy-istanbul

[4] Ο Γκράμσι έχει κατά νου ένα κόμμα που να απηχεί στον μακιαβελικό Ηγεμόνα, να ενώνει την χώρα σύμφωνα με την οπτική του, με την μορφή μιας εθνικής - λαϊκής συμμαχίας που θα πάρει ίσως τη μορφή ενός βαθιά παγιωμένου νέου «ιστορικού συνασπισμού». Βλ. πρόσφατη δημοσίευση Παναγιώτη Σωτήρη πάνω σε αυτό (υποσημείωση 3).

Ο Πήτερ Μάγιο είναι καθηγητής κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης και της εκπαίδευσης ενηλίκων στο Πανεπιστήμιο της Μάλτας. Το πλούσιο έργο του επικεντρώνεται σε ζητήματα κριτικής εκπαίδευσης, στο έργο του Γκράμσι και στη μελέτη των μαζικών κοινωνικών κινημάτων.

Δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα του περιοδικού Counterpunch στις 10 Ιουνίου 2013. Ευχαριστούμε τον Peter Mayo και τον Jeffrey St Claire για την παραχώρηση της άδειας να το μεταφράσουμε.