Διαβάζοντας την περιεκτική παρουσίαση της συζήτησης για το #metoo στη Λέσxη Εκτός Γραμμής, συνειδητοποιώ δύο πράγματα: Πρώτον ότι τα ερωτήματα που θέτει είναι και δικά μου ερωτήματα. Δεύτερον ότι δεν έχω τις απαντήσεις. Τουλάχιστον όχι πλήρεις και κατηγορηματικές. Θα προσπαθήσω να απαντήσω, στο πρώτο σκέλος της ερώτησης: «Πώς ξεκίνησε και τι σηματοδοτεί το #metoo;» χωρίς να ισχυρίζομαι ότι είμαι κάποια ειδικός.

Χρονολογικά το hashtag αυτό –γιατί ξεκίνησε ως hashtag, δηλαδή ως αυτό το σημαδάκι που έχουμε όλοι στα πληκτρολόγια του υπολογιστή μας και στα κινητά μας τηλέφωνα–, εντοπίζεται μαζικά τον Οκτώβρη του 2017. Δηλαδή αφού είχε ξεσπάσει το σκάνδαλο με τον μεγιστάνα παραγωγό του Χόλλυγουντ Χάρβεϋ Γουάινσταϊν, που αποκαλύφθηκε μέγας «παρενοχλητής» και κακοποιητής γυναικών. Δεκάδες ηθοποιοί, από διάσημες σταρ του Χόλλυγουντ, μέχρι λιγότερο διάσημες τον καταγγέλλουν επωνύμως ότι τους ασκούσε ψυχολογική και σεξουαλική βία, εκμεταλλευόμενος τα προνόμια της θέσης του. Για να πάρετε μια ιδέα πόση εξουσία είχε, αρκεί να πούμε ότι συνολικά οι ταινίες που έχει ανεβάσει ο Γουάινσταϊν ως παραγωγός έχουν κερδίσει 81 όσκαρ σε περίπου 3 δεκαετίες: Το αριστερό μου πόδι, Η ζωή είναι ωραία, Φρίντα –για τη ζωή της Φρίντα Κάλο–, Pulp Fiction, όλες οι ταινίες του Ταραντίνο κ.λπ.

Η πρώτη «επώνυμη» που έκανε μόδα (viral) το #metoo στο Twitter ήταν η ιταλικής καταγωγής σαρανταπεντάχρονη σήμερα ηθοποιός Αλύσα Μιλάνο, υποστηρίκτρια του «σοσιαλιστή» υποψήφιου προέδρου των δημοκρατικών Μπέρνυ Σάντερς και αργότερα της Χίλλαρυ Κλίντον. Η άγνωστη στο ευρύ κοινό της Ευρώπης αλλά διάσημη στις ΗΠΑ ηθοποιός και ακτιβίστρια ενθάρρυνε τις γυναίκες που έχουν υποστεί σεξουαλική βία/παρενόχληση κυρίως στον εργασιακό χώρο να μοιραστούν τις εμπειρίες τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με το hashtag #metoo, και σκοπό να ενδυναμωθεί η φωνή τους και «να συνειδητοποιήσει ο κόσμος το μέγεθος του προβλήματος». Σε μεγάλο βαθμό το #metoo έγινε «μόδα» επειδή είχε όμορφες, πλούσιες και διάσημες και βραβευμένες με Όσκαρ και άλλα βραβεία γυναίκες να του δίνουν φωνή: Η Ούμα Θέρμαν, η Γκουίνεθ Πάλτροου, η Τζέννιφερ Λώρενς, η Σάλμα Χάγεκ, με άρθρο στους Νew York Times, η Αντζελίνα Τζολί και δεκάδες άλλες.

Μέχρι σήμερα το hashtag #metoo έχει χρησιμοποιηθεί εκατομμύρια φορές στα κοινωνικά δίκτυα (είχε μισό εκατομμύριο «τιτιβίσματα» και πάνω από 12 εκατομμύρια αναρτήσεις στο Facebook τις πρώτες 24 ώρες), ενώ οι επιπτώσεις του είναι ορατές και σε αυτό που λέμε «πραγματική ζωή». Όχι μόνο έχει συμβάλει στην αύξηση της ορατότητας του φαινομένου, να παίρνουμε δηλαδή τις καταγγελίες των γυναικών στα σοβαρά και να μην ενοχοποιούμε το θύμα, αλλά ασκεί σοβαρές πιέσεις και σε θεσμικό επίπεδο. Από την ψήφιση νόμων στις ΗΠΑ που θα κάνουν πιο εύκολες τις καταγγελίες για σεξουαλική παρενόχληση χωρίς τα θύματα να έχουν τον φόβο των «αντιποίνων» μέχρι προγράμματα ευαισθητοποίησης σε χώρους εκπαίδευσης και εργασίας· παράλληλα, είχε και απτές επιπτώσεις στους καταγγελλόμενους: από πολιτικούς και ακαδημαϊκούς, όχι μόνο στις ΗΠΑ.

Λιγότεροι γνωρίζουν ότι οι δύο αυτές λεξούλες «εγώ επίσης» είχαν χρησιμοποιηθεί για τον ίδιο ακριβώς σκοπό πριν από έντεκα χρόνια, το 2006, από μια Αφροαμερικάνα ακτιβίστρια, την Ταράνα Μπερκ. Εκείνη, θέλοντας να δώσει φωνή στα θύματα κακοποίησης δεν απευθυνόταν σε λευκές και προνομιούχες, αλλά κυρίως στις έγχρωμες γυναίκες: Αφροαμερικάνες, Λατίνες άσημες και φτωχές. Η ίδια φέτος ανταμείφθηκε, παρά τα δέκα χρόνια αφάνειας, και έγινε μία από τις «γυναίκες της χρονιάς» του περιοδικού Time, που έχρισε πρόσωπα του 2017 «εκείνες που έσπασαν τη σιωπή».

Το κίνημα (εντός ή εκτός εισαγωγικών) Μe Too έχει μετεξελιχθεί, και από τις αρχές του 2018 έχει πάρει και νομική μορφή μέσα από ένα ας πούμε μη κερδοσκοπικό ίδρυμα, το Time Is Up (O χρόνος σας τελείωσε). Το ίδρυμα αυτό ξεκίνησε επίσης στο Χόλλυγουντ ως απάντηση στην έκκληση 700.000 εργατριών γης, κυρίως Λατίνων και ισπανόφωνων, να δοθεί φωνή και ενίσχυση και σε όσες υφίστανται βία εκτός των χολλυγουντιανών πλατό: εργάτριες γης, οικιακές βοηθούς, βιομηχανικές εργάτριες, κλωστοϋφαντουργίνες, γκαρσόνες, καθαρίστριες, μετανάστριες δεύτερης γενιάς ή χωρίς χαρτιά κ.λπ. Το σύνθημα των εργατριών ήταν «να επαναδιεκδικήσουμε τον χώρο εργασίας». Πλαισιώθηκε από «ιερά τέρατα» του Χόλλυγουντ όπως η Μέριλ Στριπ, σύσσωμη η οικογένεια Σπίλμπεργκ κ.ά. Συγκεντρώνει χρήματα από δωρεές επώνυμων πλουσίων, για νομική βοήθεια σε γυναίκες που καταγγέλλουν κακοποίηση στον χώρο εργασίας. Έχει συγκεντρώσει σήμερα πάνω από 20 εκατομμύρια δολάρια και έχει πάνω από 200 εθελοντές δικηγόρους, ενώ η πιο διάσημη δημόσια εμφάνισή του ήταν στις φετινές Χρυσές Σφαίρες και στα βραβεία Γκράμι.

Η τελευταία εξέλιξη του Τime is Up είναι η έκκληση για συμμετοχή στην καμπάνια για τη «Δίκαιη Τροφή» (Fair Food Program), πάλι με τη μορφή γράμματος από μια οργάνωση εργατριών γης και ανθρώπινων δικαιωμάτων στη Φλόριντα. H επιστολή στάλθηκε πριν από λίγες μέρες από τη Συνομοσπονδία Εργατριών του Ιμμοκάλι, περιοχή με τη μεγαλύτερη παραγωγή ντομάτας στις ΗΠΑ.

Απευθυνόμενες στις λευκές πλούσιες και διάσημες αδελφές τους οι Λατίνες/Ινδιάνες αγρεργάτριες του Νότου ζητούν ενίσχυση, σ’ ένα γράμμα που συμπυκνώνει τις αντιφάσεις αυτού του κινήματος. Αν κάποιος θέλει να γίνει κακός, μπορεί να πει ότι του θυμίζει λίγο τη Καλύβα του μπαρμπα–Θωμά, ένα αντίστροφο πατρονάρισμα, τις δούλες να ζητάνε βοήθεια από τις καλές γκρίνγκας. Ωστόσο, συμπυκνώνει και χρόνια παραδόσεων του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα στις ΗΠΑ.

Ξεκινάει ως εξής:

Αδελφές μας, χρειαζόμαστε τις φωνές σας, χρειαζόμαστε την πλατφόρμα σας, χρειαζόμαστε τη δύναμή σας, χρειαζόμαστε να σταθείτε στο πλευρό μας, να βαδίσουμε πλάι πλάι και να αναλάβουμε δράση για να τερματίσουμε τη σεξουαλική βία στα χωράφια.

Σας γράφουμε από τους οπωρώνες και τις φυτείες του Νότου. Εκεί που ζουν οι πιο χαμηλά αμειβόμενες, με τα λιγότερα εργατικά δικαιώματα απ’ όλους, εκείνες που με τη δουλειά τους δρέπουν τους καρπούς που θρέφουν κάθε μέρα τις οικογένειές μας. Έχουμε υποστεί όχι μόνο σεξουαλική εκμετάλλευση και βιασμούς, αλλά και καταναγκαστική εργασία, σε επικίνδυνες και ταπεινωτικές συνθήκες. Όπως οι αδελφές μας αγρότισσες της Καλιφόρνιας, έχουμε υπομείνει σιωπηλά δεκαετίες καταπίεσης για να μπορέσουμε να ταΐσουμε τα παιδιά μας

Οι εργάτριες του Νότου ζητούν τη συμμετοχή του κινήματος Time is Up σε μια μεγάλη πενταήμερη συγκέντρωση έξω από τα κεντρικά γραφεία του Ηedge Fund του Νέλσον Πελτζ στο Μανχάτταν, ενός από τους πλουσιότερους ανθρώπους στις ΗΠΑ, βασικού μετόχου της πολυεθνικής αλυσίδας φαστφούντ Wendy’s και χρηματοδότη του Μπους.

Τα Wendy’s, μας λένε οι εργάτριες, είναι η μόνη μεγάλη αλυσίδα εστιατορίων που αρνείται να συμμετέχει στο πρόγραμμα «Δίκαιης Τροφής». Πρόκειται για ένα συμβόλαιο μεταξύ εταιρειών ειδών διατροφής (σουπερμάρκετ, φαστφούντ κ.λπ.) και παραγωγών, κυρίως με μεγάλες αγροτικές εταιρείες. Οι αλυσίδες καταστημάτων δεσμεύονται να προμηθεύονται πρώτες ύλες από παραγωγούς που τηρούν κάποια μίνιμουμ ημερομισθίων και δίκαιης μεταχείρισης των εργαζομένων. Tα Wendy’s, για να προμηθεύονται φτηνότερα προϊόντα, μετέφεραν την καλλιέργεια ντομάτας στο Μεξικό, σε φυτείες που κυρίως οι γυναίκες εργάτριες υφίστανται ακραίες μορφές εκμετάλλευσης και σεξουαλικής βίας, βιασμούς μέχρι και δολοφονίες. Φανταστείτε καταστάσεις όπως στη Μανωλάδα στη νιοστή, με θύματα γυναίκες. Ωστόσο και στο Ιμμοκάλι, εντός ΗΠΑ, το 40% του πληθυσμού ζει κάτω από τα όρια της φτώχειας και πάνω από το 90% είναι μη λευκοί (ισπανόφωνοι, Αφροαμερικανοί, εσωτερικοί και εξωτερικοί μετανάστες). Η συγκέντρωση θα κορυφωθεί με μια μεγάλη πορεία γυναικών στην καρδιά του Μανχάτταν στις 15 Μαρτίου.

Μια κριτική που θα μπορούσε εύκολα να κάνει κανείς για το Time is Up είναι ότι πρόκειται για ένα κίνημα «από πάνω προς τα κάτω», έντονα διαμεσολαβημένο. Οι άσημες φτωχές έγχρωμες ζητούν να μιλήσουν γι’ αυτές, ή να γίνουν αντηχείο για να ακουστεί η φωνή τους, οι διάσημες πλούσιες λευκές. Αν θέλαμε να μιλήσουμε με όρους μετααποικιοκρατικούς, τίθεται ξανά το γνωστό ερώτημα, που είχε θέσει η ακαδημαϊκός Γκαγιάτρι Σπίβακ στην ομώνυμη μελέτη της: «Μπορούν οι υποτελείς να μιλούν;». Η απάντηση να είναι αρκετά μπερδεμένη. Μιλούν, αλλά τις ακούμε μόνο όταν τις παίζουν τα κανάλια, λέγαμε κάποτε. Τις ακούμε μόνο όταν μιλούν γι’ αυτές οι κυρίες που χρηματοδοτεί το Χόλλυγουντ ή τις παίζει το Facebook, λέμε σήμερα.

Yπάρχουν πολλές πλευρές του κινήματος σε παγκόσμιο επίπεδο και είναι λάθος να το περιορίσουμε ως ένα καθαρά αγγλοσαξωνικό, δυτικό ρεύμα. Στην Ευρώπη συζητήθηκε αρκετά το περιβόητο γράμμα της Κατρίν Ντενέβ και 100 Γαλλίδων διανοουμένων, που είπε ότι το κίνημα «Balance ton porc» (το γαλλικό αντίστοιχο του Μe Τoo, κάτι σαν «βάλε στη θέση του το γουρούνι σου») είναι μακαρθισμός και κυνήγι μαγισσών. Προσωπικά διαφωνώ. Είναι μια κριτική που έχει ψήγματα αλήθειας, αλλά και εδώ έχει σημασία ποιος μιλάει. Το δικαίωμα του αρσενικού στην «ενόχληση-παρενόχληση» το υπερασπίζονται λευκές προνομιούχες γυναίκες με το επιχείρημα ότι «μια γυναίκα μπορεί να να διοικεί αρσενικά στο γραφείο, αλλά να υποτάσσεται στον κύριο και εραστή της στο κρεβάτι». Είναι το κλασικό «η καλή νοικοκυρά είναι δούλα και κυρά» ή «κυρία στο τραπέζι – γατούλα στην κρεβατοκάμαρα». Το «Ούτε δούλα ούτε κυρά» παραείναι μπανάλ γι’ αυτό το είδος μεσοαστικού μεταφεμινισμού.

Για τα υπόλοιπα ερωτήματα θα περιοριστώ σε κάποιες σκέψεις:

Ναι, το #metoo είναι παραπροϊόν των «πολιτικών ταυτότητας» (identity politics). Συχνά με αυτή την ταμπέλα περιγράφουμε ρεύματα κοινωνικής διεκδίκησης διαφορετικών ομάδων καταπιεσμένων, που ήδη από τη δεκαετία του ’60 διεκδίκησαν χώρο στα κινήματα, κι ενίοτε έτειναν να υποσκελίζουν την έννοια της ταξικής εκμετάλλευσης ως κυρίαρχης αντίθεσης. Οι πολιτικές ταυτότητας θέλησαν να ρίξουν φως σε όσα ορθόδοξες μαρξιστικές αναγνώσεις ονομάζουν «δευτερεύουσες αντιθέσεις» ή εποικοδόμημα. Τα κινήματα των μαύρων, των γυναικών, των ομοφυλόφιλων, το περιβαλλοντικό κίνημα, αν το πάρουμε ξεκομμένο, τα κινήματα για τα δικαιώματα των μεταναστών, των προσφύγων, των μειονοτήτων που καταπιέζονται και διεκδικούν ορατότητα και ισότιμα δικαιώματα (χωρίς όμως να διεκδικούν την εξουσία ή να γίνουν αυτό που λέμε «τάξη για τον εαυτό της»), τείνουν να αντικαταστήσουν στον δημόσιο λόγο έννοιες όπως «λαός», «εργατική τάξη» ή αυτό που σχηματικά αποκαλούμε «οι υποτελείς τάξεις».

Τα θετικά και τα αρνητικά των πολιτικών ταυτότητας είναι μια άλλη μεγάλη κουβέντα. Δεν πρέπει να τα παίρνουμε μονοσήμαντα. Σίγουρα είναι γεννήματα κινημάτων που προηγήθηκαν (Μάης ’68, νέα αριστερά, αντιαποικιοκρατικοί αγώνες κ.λπ.) αλλά και επακόλουθα της ήττας των αριστερών ρευμάτων του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, της κατάρρευσης του υπαρκτού «σοσιαλισμού», της υποχώρησης του εργατικού κινήματος κ.λπ.

Tι είδους φεμινισμό εκπροσωπεί το #metoo; Νομίζω δεν μπορούμε να τον δούμε ξεκομμένο από τις κάθε είδους αντιδράσεις ενάντια στον σκοταδιστικό νεοφιλελευθερισμό που σηματοδοτούν η εκλογή του Τραμπ, η άνοδος της ακροδεξιάς, του εθνικισμού και του ρατσισμού παγκοσμίως, η όξυνση των γεωπολιτικών ανταγωνισμών, όλα αυτά που κάνουν τα τύμπανα του πολέμου να ακούγονται πιο δυνατά. Ιστορικά, οι γυναίκες και τα παιδιά είναι τα κατεξοχήν θύματα του πολέμου, όχι μόνο ως άμαχοι που βομβαρδίζονται, βιάζονται, ξεριζώνονται, πεθαίνουν από λιμούς και επιδημίες, αλλά και γιατί οι παγκόσμιοι πόλεμοι συνδυάστηκαν με τη χειροτέρευση της θέσης της γυναίκας. Η γυναίκα γίνεται ξανά η αναπαραγωγική μηχανή του κρέατος για τα κανόνια, το διεκδικούμενο σώμα που παραβιάζεται με κάθε τρόπο. Επιστρέφει δηλαδή με τον έλεγχο του γυναικείου σώματος το τρίπτυχο Kinder – Küche - Kirche (Παιδιά - Κουζίνα - Εκκλησία) του Κάιζερ Γουλιέλμου της Πρωσίας. Δόγμα που υιοθέτησε και το Γ΄ Ράιχ του Χίτλερ, δίνοντας χρηματικά επιδόματα για κάθε (άριο) παιδί που γεννούσε μια γυναίκα, προπαγανδίζοντας ότι η θέση της γυναίκας, είναι «στο σπίτι», πλάι στον άνδρα, τα παιδιά και την πατρίδα της. Σήμερα ο πολεμοκάπηλος καπιταλισμός θέλει τη γυναίκα και στο σπίτι και στη δουλειά ή στην ανεργία, υποταγμένη, με λιγότερα δικαιώματα, είτε να γεννάει για το έθνος (απαγορεύοντας τις αμβλώσεις σε μια σειρά χώρες) είτε να δουλεύει, πάλι για το έθνος, το ιδιωτικό και δημόσιο χρέος, την «ανάπτυξη».

Οι μαζικές πορείες, όπως και η παγκόσμια απεργία των γυναικών, είναι και μια αντίδραση σε όσα έρχονται και όσα ήδη βιώνουμε. Σε αυτά τα κινήματα γίνεται μια μάχη για την ηγεμονία. Προς το παρόν την ηγεμονία την έχει η λευκή αστική τάξη, αυτό που στις ΗΠΑ εκφράζεται μέσα από πτέρυγες των δημοκρατικών, ένα κράμα νερωμένης σοσιαλδημοκρατίας, καπιταλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο και ΜΚΟ-ποιημένου «δικαιωματισμού». Όμως ακομα και στην πορεία των γυναικών στην Ουάσινγκτον μπορεί τη χρηματοδότηση να την είχαν ιδρύματα που από πίσω είναι πιθανόν η Χίλλαρυ Κλίντον, όμως συμμετείχαν και διεκδικούσαν λόγο και πιο ριζοσπαστικά κομμάτια, όπως η Άντζελα Ντέιβις, οι Παλαιστίνιες γυναίκες, το Fight for 15, το Black Lives Matter κ.λπ.

Αντίστοιχα, στην Ελλάδα, που ακόμη δεν έχουμε τέτοια κινήματα, θα λέγαμε ότι την αντίδραση, που απειλεί και τις γυναίκες, την εκπροσωπεί το ρεύμα που είδαμε να εμφανίζεται ως «νέοι μακεδονομάχοι». Εθνικισμός, σκοταδιστική θρησκοληψία, πολεμοκαπηλία, επιστροφή στο «πατρίδα - θρησκεία - οικογένεια»,  «γεννάτε γιατί χανόμαστε» κ.λπ., βία κατά και των γυναικών και των πιο αδύναμων. Δεν είναι τυχαίο ότι οι χρυσαυγίτες σε γυναίκες επιτέθηκαν στη Φαβέλα.

Το αντίπαλο δέος δεν είναι ο κοσμοπολιτισμός στην αγκαλιά του ΝΑΤΟ, που κι αυτό στον πόλεμο οδηγεί. Ανάλογα αντίπαλο δέος στον καπιταλιστικό μισογυνισμό δεν είναι ένας αποστειρωμένος φεμινισμός της πολιτικής ορθότητας, των από πάνω, που ο ο φονιάς με το θύμα αγκαλιά χορεύουν υπό τη στοργική φτερούγα διαφόρων ιδρυμάτων· ένας φεμινισμός «ποταμίσιος» –από το Ποτάμι του Σταύρου Θεοδωράκη, νεοφιλελεύθερος και φιλο-Ε.Ε.–, που για παράδειγμα θα ετοιμάζεται να ψηφίσει νόμους κατά της παρενόχλησης στον δρόμο στη Γαλλία την ίδια στιγμή που θα κρίνει νόμιμες τις απολύσεις εγκύων.

Ποιος θα είναι ο δικός μας επικίνδυνος φεμινισμός, που θα αμφισβητεί και θα απειλεί όλο το σύστημα εκμετάλλευσης και όχι μόνο κάποιες πλευρές του; Αυτό ελπίζω να είναι και η βασική συζήτηση της αποψινής συνάντησης.

Το κείμενο αποτελεί παρουσίαση στην εκδήλωση που διοργάνωσε η Πολιτική-Πολιτιστική Λέσχη Εκτός Γραμμής στην Αθήνα, στις 3 Μαρτίου 2018, με θέμα «Τα πολλά πρόσωπα του #metoo», στην οποία συμμετείχαν επίσης η Φανή Οικονομίδου και η Δέσποινα Παρασκευά-Βελουδογιάννη.