Σας ευχαριστώ ιδιαίτερα για την πρόσκληση. Το έργο του Μισέλ Φουκώ δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συνηγορίες· το γεγονός ότι εξακολουθούν να αναζητούνται, να έρχονται στο φως και να συζητιούνται αδημοσίευτες συνεντεύξεις του μιλάει από μόνο του.

Εναρκτήρια διευκρίνιση: όταν μιλάμε για φουκωική πολιτική φιλοσοφία, ξεφεύγουμε από την κλασική μεθοδολογία/πρόσληψη της πολιτικής φιλοσοφίας και δεν μιλάμε για τα συνηθισμένα αντικείμενά της ούτε για το καθιερωμένο/συνηθισμένο πεδίο της. Δηλαδή, δεν μιλάμε μόνο για τη σχέση του ατόμου με τους καταναγκαστικούς θεσμούς, ούτε μόνο για τον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας και τις τετελεσμένες διαιρέσεις/συγκρούσεις γύρω από αυτήν.

Μιλάμε, επιπλέον και κυρίως, α) για τη φύση της εξουσίας, επακριβέστερα των σχέσεων εξουσίας/δύναμης· β) για την προβληματοποίηση του ίδιου του πεδίου της πολιτικής φιλοσοφίας μέσω της διερεύνησης των ορίων του και γ) για τις χρήσεις της αρχαιολογικής/γενεαλογικής μεθόδου.

Ο Φουκώ μελετά τις κοινωνίες (επακριβέστερα: κατά τους θεσμούς τους αλλά και τους ανεπίσημους τρόπους του σκέπτεσθαι και του πράττειν) κάνοντας διαδοχικά μια αρχαιολογία/γενεαλογία των λόγων (οι περίφημοι discourses) γύρω από τους οποίους συγκροτείται ένα συμβάν, μια έννοια, ένας θεσμός. Έτσι, για παράδειγμα, μέσα από την έρευνα, την εποπτεία και την ανασυγκρότηση του υλικού σχετικά με την τρέλα και το έγκλημα όπως αυτό εμφανίζεται στις απαρχές της νεωτερικότητας (από τα τέλη του 18ου αιώνα κι έπειτα), αφηγείται όψεις της ιστορίας των αντίστοιχων θεσμών (ψυχιατρεία, φυλακές, νοσοκομεία), πρακτικών (ψυχιατρικές και ποινικές πραγματογνωμοσύνες, σεξουαλικότητα), συμβάντων (περιπτώσεις στις οποίες αλλάζει το επιστημολογικό παράδειγμα ή στις οποίες ο νόμος και οι θεσμοί βρίσκονται σε αμηχανία). Οι λόγοι μεταλλάσσονται, διασταυρώνονται, καθίστανται ενεργούμενα πειθάρχησης κι εμείς αναζητούμε τα ίχνη τους. Έτσι, η ιστορία μιας έννοιας είναι κατά βάση η ιστορία των διαφόρων πεδίων που τη συγκροτούν και της προσδίδουν ισχύ. Εκείνο λοιπόν που αξίζει διερεύνηση είναι τα όρια και οι διατομές των πεδίων γνώσης, οι ρήξεις, οι μεταλλαγές και τα κατώφλια που δημιουργούνται βάσει της ανθρώπινης εμπειρίας. Η φουκωική εργασία συνιστά ένα σώμα τεκμηρίων, συσχετιστικών παραλληλισμών μεταξύ γνώσης κι εξουσίας, αιτιότητας και συνάφειας, δικτύων κι ασυνεχειών, αντιφάσεων και ανταγωνισμών που διατρέχουν τις καθιερωμένες ενότητες. Κάθε αντικείμενο, κάθε έννοια, κάθε θεσμός διαθέτει επιστρώσεις παράλληλων ιστοριών που μας αφηγούνται την υφή του. Έτσι, το έργο του Επιτήρηση και τιμωρία μπορεί να εννοηθεί ως μια πολιτική ιστορία των σωμάτων, οι Λέξεις και τα πράγματα ως έργο πολιτικής ανθρωπολογίας και, εν γένει, το μεγαλύτερο μέρος του corpus του να γίνει αντιληπτό ως μια ιστορικοκριτική πρόσληψη των πρακτικών και των επιστημών που αυτές καταλήγουν να ορίζουν (ή, αντίστροφα, τις πρακτικές που συγκεντρώνονται γύρω ή παράγονται μέσα από τις μετακινήσεις των επιστημονικών πεδίων/ορίων).

Αίφνης, ανοίγω εισαγωγικά:

«Κατά τα έτη 1945-65 (αναφέρομαι στην Ευρώπη) υπήρχε ένας συγκεκριμένος τρόπος να σκέφτεται κανείς σωστά, ένα συγκεκριμένο είδος πολιτικού λόγου, μια συγκεκριμένη ηθική της διανόησης. Θα έπρεπε να είναι εξοικειωμένος κανείς με τον Μαρξ, να μην αφήνει τα όνειρά του να ξεστρατίζουν πολύ μακριά από τον Φρόυντ. Και έπρεπε επίσης να αντιμετωπίζει τα σημειωτικά συστήματα –το σημαίνον– με τον μέγιστο σεβασμό. [. . .] Θα ήταν λάθος μας να διαβάσουμε τον Αντι-Οιδίποδα ως την καινούργια μας θεωρητική αναφορά (ξέρετε, εκείνη τη χιλιοειπωμένη θεωρία, που εντέλει περικλείει τα πάντα, που εντέλει ολοποιεί και καθησυχάζει, εκείνη που μας έχουν πει πως «τόσο χρειαζόμαστε» στην εποχή μας, όπου κυριαρχεί η διασπορά και η εξειδίκευση και απουσιάζει η «ελπίδα»). [. . .] Απελευθέρωσε [o Αντι-Οιδίποδας] την πολιτική δράση από κάθε μονιστική και ολοποιητική παράνοια».

Στη συνέντευξη με τα μέλη της LCR, ωστόσο,[2] ο Φουκώ μοιάζει πιο συναινετικός: αναγνωρίζει αρχικώς ότι με το έργο του πράττει μια γενεαλογία των συστημάτων υποχρέωσης και καταναγκασμού,[3] παρά την επισήμανση των ερωτώντων περί της χρήσης του όρου Ιστορία στον τίτλο της έρευνας σχετικά με τη sexualite.

H σημαντικότερη όμως, νομίζω, παραδοχή/συναίνεσή του, αφορά το πώς οι σχέσεις δύναμης-εξουσίας που ερευνά (στην εν λόγω συνέντευξη αποφεύγει τη χρήση του όρου «διασταυρούμενα δίκτυα») συμπίπτουν με την ταξική πάλη, όχι από τη σκοπιά πως αυτή ενυπάρχει καθαυτήν –ως περίπου οντολογική αρχή, θα λέγαμε φιλοσοφικώς– και πως οι σχέσεις εξουσίας είναι τα παράγωγά της, αλλά αντιστρόφως από την άποψη πως ό,τι ζούμε διαπερνάται από αυτήν. Σε παλιότερη συνομιλία του είχε άλλωστε δηλώσει την αμηχανία του έναντι της αποσιώπησης από μεριάς των μαρξιστών (εξαιρώντας τον Μαρξ και ίσως τον Τρότσκι) του τι μπορεί να σημαίνει κυριολεκτικά η πάλη ως προσδιορισμός/αντικείμενο στην ταξική πάλη.[4] Εκείνο που αρνείται φλογερά είναι η δυαδική κατανομή,[5] η αντίληψη της εξουσίας ως επιθυμητού τρόπαιου δύο καλά οργανωμένων στρατοπέδων που μάχονται μέχρις εσχάτως για τα μάτια της. Το κοινωνικό σώμα δεν καθορίζεται ποτέ οριστικά από κάποιου είδους συναίνεση, συμβόλαιο ή, προσθέτω, καθυπόταξη – παρότι πράγματι, από τη νεωτερικότητα κι έπειτα το κράτος μοιάζει να συγκροτείται μέσα από την οργάνωση της άσκησης της εξουσίας σε όσο το δυνατόν περισσότερες όψεις της ανθρώπινης ζωής και, συνεπαγωγικά, όπως παραδέχεται κι ο ίδιος, διαθέτει τα περισσότερα εργαλεία/όπλα για τις διαρκείς μάχες.[6] Παρά την άρνηση του δυαδικού σχήματος από τον Φουκώ, δεν μπορούμε να μην επισημάνουμε πως ο ίδιος το χρησιμοποιεί κατά έναν τρόπο υποστηρίζοντας πως κάθε εξουσία ασκείται επί μιας αντίστασης και κάθε αντίσταση αντιτίθεται πάντα σε έναν τύπο εξουσίας.[7]

Έχοντας ως δεδομένη την άρνηση της ενικότητας της εξουσίας από τον Φουκώ, (οι εξουσίες, αντί «της εξουσίας») και τον ορισμό της ως έννοιας φασματικής (notion fantomatique),[8] μπορούμε να διερωτηθούμε: Τι σημαίνουν άραγε όλα αυτά για τον Φουκώ αναφορικά με τη φύση της εξουσίας στο νεωτερικό/καπιταλιστικό κράτος; Σημαίνουν ότι η εξουσία δεν λειτουργεί σε καμία περίπτωση μόνο κατασταλτικά ή απαγορευτικά, ότι οι τρόποι αυτοί είναι οι έσχατοί της.[9] Οι θετικά προσδιορισμένες εκδοχές της κάνουν τα υποκείμενα να αισθάνονται δρώντα και δικαιούχα μέρη μιας παραγωγικής μηχανής,[10] κι εδώ εντοπίζουμε ένα σημείο από το οποίο αφορμάται και ο Μασερέ για να μιλήσει για το παραγωγικό υποκείμενο στη δική του μελέτη. Σίγουρα μπορούμε να δεχτούμε την εξουσία περισσότερο ως μια αρχή κατανοησιμότητας, ως την αιτία εγκαθίδρυσης της σχέσης μεταξύ υλικότητας και ορθολογικότητας.[11] Οι εξουσίες επισημαίνονται κάθε στιγμή, όχι μόνο υπό τη μορφή της ολιστικής κρατικής καταπίεσης αλλά και «στις οικογενειακές σχέσεις, στις σεξουαλικές σχέσεις, στις σχέσεις μαθητείας, στις σχέσεις γνώσης».[12]

Τούτο δεν σημαίνει πως το κράτος είναι για τον Φουκώ ουδέτερο. Στη Γέννηση της βιοπολιτικής προτάσσει την εγγενή τάση δυναμισμού του κράτους, την τάση ως δύναμη επέκτασης και αύξησης και αφετέρου τη συγγένεια, τη συνάφεια μεταξύ των διαφόρων μορφών του – από το διοικητικό κράτος στο κράτος της πρόνοιας και μέχρι και το φασιστικό (8η παράδοση). Επιγραμματικά, το κράτος εμφανίζεται ως ο ρυθμιστής των σχέσεων εξουσίας, όχι απαραίτητα ως η αιτία τους· επιπλέον, συνάγουμε από το σύνολο του φουκωικού έργου, πάντα υπάρχουν σημεία άσκησης τούτων των σχέσεων εξουσίας που (θα) υπεκφεύγουν αυτής της ρυθμιστικότητας. Εδώ έχει ιδιαίτερη σημασία ασφαλώς να ξαναδιαβάσουμε ορισμένες συμφωνίες αλλά και αντιρρήσεις που εκφράζονται επί των παραπάνω στο έργο Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός του Νίκου Πουλαντζά.

Μασερέ, Φουκώ και Μαρξ. Το παραγωγικό υποκείμενο

Ο Πιερ Μασερέ επιλέγει, προσφυώς, ένα αντίστροφο δρόμο σκέψης από τον συνηθέστερο.[13] Αντί να αναζητήσει στο φουκωικό έργο τις συμφωνίες ή τις σύμπνοιες με το μαρξικό corpus, σχολιάζει μέρος του Κεφαλαίου υπό το ερώτημα κατά πόσο ενυπάρχει εντός του μια πρώιμη φουκωική μεθοδολογία.

Συνοπτικά, το επιχείρημά του είναι το εξής: από τη μία έχουμε το φουκωικό συμπέρασμα ότι η βιοεξουσία υπήρξε σύμφυτη με τις ανάγκες που προέκυψαν με την εγκαθίδρυση του καπιταλισμού – έλεγχος και πειθαρχία των σωμάτων μέσα στον μηχανισμό παραγωγής, διαχείρισή τους και πέραν της οικονομίας των ανταλλάξιμων αγαθών, θα την ονομάζαμε ίσως και βιοοικονομία και συνοψίζεται στο φουκωικό επιχείρημα περί μεθοδολογίας της εξουσίας με σκοπό την αύξηση των παραγωγικών δυνάμεων και δεξιοτήτων δίχως να δυσχεραίνεται η καθυπόταξή τους.[14] Αυτή η βιοοικονομία είναι συναφής με την έννοια της εργασιακής δύναμης που εισηγείται ο Μαρξ. Εν συνόψει: δίπλα στην οικονομία των πραγμάτων και των αγαθών, συνυπάρχει και η οικονομία δυνάμεων στο βάθος, οικονομία υποκειμένων και σωμάτων – ο Μασερέ παραδόξως στο εν λόγω κείμενο δεν συζητά την έννοια της πραγμοποίησης του υποκειμένου στην παραγωγική διαδικασία, παραμένει στην αποσωματοποίηση της εργασιακής δύναμης από την άποψη πως κατά τον χρόνο εργασίας το σώμα του εργαζομένου εξαλείφεται, δεν του ανήκει κατά έναν τρόπο.

Ως παραγωγικές δυνάμεις (Produktivkräfte) στο μαρξικό έργο ορίζεται, επαναλαμβάνει ο Μασερέ, «το σύνολο των φυσικών και οργανικών στοιχείων που παρεμβαίνουν κατά την εκδίπλωση της εργασιακής διαδικασίας: δηλαδή τόσο τα φυσικά και τεχνητά μέσα που χρησιμεύουν στην παραγωγή όσο και τις σωματικές διαθέσεις που ενοποιούν οι εργαζόμενοι».[15]

Συμπερασματικά, οι εργασιακές δυνάμεις, για να δανειστούμε έναν φουκωικό όρο, κανονικοποιούνται. Από το στάδιο της εμφανούς καταπίεσης και του εξαναγκασμού, ρυθμίζονται στο πνεύμα της οργάνωσης, της –σε έναν βαθμό– ανταπόδοσης και βέβαια της υποκειμενοποίησης. Πρόκειται ασφαλώς για μια τεχνική εξατομίκευσης, έναν (ημιεκούσιο) πειθαρχικό μηχανισμό που αποβλέπει στην αποτελεσματικότητα και τον οποίο βρίσκουμε παρόντα στον καταμερισμό της εργασίας αλλά και, προσθέτουμε, στις μορφές πρόνοιας (υπό τη διττή έννοια των ορισμένων παραχωρήσεων προς τους εργαζόμενους αλλά και την προληπτική επιτήρηση των δραστηριοτήτων τους). Το παραγωγικό υποκείμενο δεν έχει λοιπόν να αντιμετωπίσει την άμεση απειλή χρήσης βίας ή καταστολής.

Ο Μασερέ εντούτοις παραλείπει να αναφερθεί σε μια πολύ σημαντική εξέλιξη του ύστερου καπιταλισμού: η σημερινή τάση είναι προς την κυριαρχία της άυλης εργασίας, συχνά δίχως τη σωματική παρουσία του εργαζομένου, οπότε και της συγκέντρωσης της παραγωγικής δύναμης σε ένα μόνο υλικό σημείο. Η φουκωική ανάλυση εδώ θα διεύρυνε το πεδίο της. Αντιθέτως, ο Μασερέ συλλαμβάνει οξυδερκώς, παρότι η μνεία του είναι έμμεση, το άκαιρον της συμπερίληψης των ζητημάτων εξουσίας είτε απλώς ως παρεπόμενων της μάχης για την πολιτική εξουσία είτε ως εκδηλώσεων που εξοβελίζονται στο εποικοδόμημα: «Ο ακαδημαϊκός μαρξισμός πιάστηκε χειροπόδαρα στην παγίδα που στήθηκε: εξέλαβε κατά γράμμα τον λόγο της εξουσίας [. . .] ο οποίος την εμφανίζει ως μια “υπερδομή” ή “εποικοδόμημα”, οι διαταγές της οποίας καταφτάνουν από ψηλά, ενώ στην πραγματικότητα έρχονται από κάτω, από τα βάθη του συστήματος όπου παράγεται η αξία».[16] Θα μπορούσαμε να πούμε, κατά έναν τρόπο, πως εννοείται το «ανα-παραγωγικό» υποκείμενο.

Μερικά σχόλια για τη σύνολη σχέση Φουκώ-Μαρξ

Στη συνέντευξη που έδωσε ο Φουκώ στους Γκόρντον και Πάττον το 1978,[17] γίνεται πιο διαφωτιστικός: δηλώνει πως δεν έχει συγκροτήσει κάποια σχέση με τον μαρξισμό υπό την έννοια πως αυτός αποτελεί μια πραγματικότητα πολύπλοκη, μπερδεμένη υπό την επήρεια διαδοχικών στρωμάτων ιστορίας και παγιδευμένη σε πλείστες πολιτικές στρατηγικές και τακτικές.[18] Αμέσως μετά ανασκευάζει εν μέρει, δηλώνοντας πως παρ’ όλα αυτά τον ενδιαφέρει το έργο του Μαρξ, ειδικότερα το δεύτερο βιβλίο του Κεφαλαίου (ακολουθεί ασφαλώς τη γαλλική έκδοση), στο οποίο αναφέρεται κι ο Μασερέ. Το μείζον για τον ίδιο: οι αναφορές στον Μαρξ δεν λειτουργούν ως δείκτες προέλευσης (indicateurs d’origine) αλλά ως σημάδια προσκόλλησης (marques d’appartenance).[19] Αρκεί για τον οποιονδήποτε μια μνεία στον Μαρξ ώστε να αυτοσυγκαταλεχθεί στη χορεία των μαρξιστών – με φιλοσοφικούς όρους θα λέγαμε πως ο Φουκώ ισχυρίζεται την ύπαρξη ενός ιδιότυπου ετερονομιναλισμού, «έτερο-» υπό την έννοια ότι προέρχεται από όσους επικαλούνται το όνομα του Μαρξ επί ματαίω, προς άντληση κύρους και πολιτικής υπεραξίας (εδώ η υπεραξία έχει μια διπλή, ιδιαίτερα ειρωνική χροιά).

Πώς συσχετίζεται λοιπόν ο Φουκώ με τη μαρξική συλλογιστική; Πρώτον, εάν κατά Μαρξ το κράτος αποτελεί την αποκρυστάλλωση, τη θέσμιση των κοινωνικών σχέσεων –που είναι πρώτα απ’ όλα ταξικές–, κατά τον Φουκώ θα πρέπει να αντιληφθούμε αυτές τις σχέσεις ως σχέσεις δύναμης – ως συσχετισμούς δυνάμεων, εξουσιών που ασκούνται και συναντούν τις αυτονόητες αντιστάσεις. Ο θετικός ή αρνητικός προσδιορισμών των εξουσιών και των αντιστάσεων δεν είναι ποτέ μονοσήμαντος και δεν έχει πάντα την ίδια φορά κατεύθυνσης. Επιπλέον, απορρίπτεται ο αναγωγισμός «όλα εκκινούν και καταλήγουν στην ταξική πάλη»: τούτο όμως δεν σημαίνει πως η περιώνυμη «ρευστοποίηση» των μικροεξουσιών συνεπάγεται και τη δικαιολόγησή τους.

Δεύτερον, εάν κατά Μαρξ η γνώση είναι ένα επίδικο μεταξύ άλλων της ταξικής πάλης, της μάχης για την εξουσία (εξού και οι φοιτητικοί όπως και οι επιστημονικοί αγώνες θεωρούνται από τις αριστερές πολιτικές οργανώσεις αγώνες για την πρόσβαση στα μέσα παραγωγής, ταυτόχρονα όμως το πανεπιστήμιο διατηρεί το δικαίωμα της εκχώρησης του κοινωνικού δικαιώματος στο επάγγελμα), κατά Φουκώ η πορεία είναι αμφίδρομη: οι σχέσεις εξουσίας μετατρέπονται και σε σχέσεις γνώσης και τούμπαλιν, διέποντας το πολιτικό. Παραθέτω από την Τιμωρητική κοινωνία, που μόλις κυκλοφόρησε και στα ελληνικά: «Θα πρέπει λοιπόν να υπήρξε την ίδια στιγμή τόσο μια μεταβίβαση από το εσωτερικό προς το εξωτερικό του νοσοκομείου [σ.σ. εννοεί του ψυχιατρικού] όσο και μια μετατροπή της σχέσης εξουσίας σε σχέση γνώσης. Ενώ στο νοσοκομείο ο ασθενής εμφανίζεται ως ο στόχος μιας πολιτικής σχέσης εξουσίας, στη συνέχεια γίνεται το αντικείμενο μιας γνώσης, ενός επιστημονικού λόγου, σε ένα σύστημα γενικής ορθολογικότητας».[20]

Τρίτον, η ιδεολογία θάλλει ενδιαμέσως και ένθεν της ειδικής σχέσης γνώσης-επιστήμης. Η ανάλυση του επιστημολογικού στάτους της οικονομίας αναφορικά με την ιδεολογική της λειτουργία εκκινεί από την προσέγγιση που θα προκρίνουμε για τον σχηματισμό «του λόγου που τη γέννησε και από το σύνολο των αντικειμένων, των εννοιών, των θεωρητικών επιλογών που υποχρεώθηκε να επεξεργαστεί και να συστηματοποιήσει».[21]

Τέταρτον, η επανανακάλυψη του εργαλείου της πολιτικής οικονομίας, ή αντίστροφα η πολιτική οικονομία ως πεδίο προς διερεύνηση και ταυτόχρονα πεδίο παραγωγικό, εμφανίζεται σε πολλά σημεία του φουκωικού έργου: από την περίφημη Γέννηση της βιοπολιτικής (εξακολουθεί να υφίσταται η παρανόηση: ο Φουκώ εντέλει δεν προλαβαίνει να μιλήσει στις εν λόγω παραδόσεις για τη βιοπολιτική), όπου παρουσιάζει μια εκπληκτική ανασκόπηση της γέννησης του αστικού κράτους σε σχέση με την αναγκαιότητα υιοθέτησης μιας πολιτικής πρακτικής διακυβέρνησης από μεριάς του και συνάμα του θεωρητικού συγκείμενου της εμφάνισης του νεοφιλελευθερισμού ως πολιτικής θεωρίας και πρακτικής. Συσσώρευση κεφαλαίου ταυτόχρονα με συσσώρευση ανθρώπων, όπερ μεθερμηνευόμενον, από την τεχνολογία της οικονομίας στην τεχνολογία διαχείρισης σωμάτων, έξεων, δεξιοτήτων, υποκειμενικοτήτων με προξενήτρα, και συνάμα επωφελούμενη, την πολιτική εξουσία. Όμως η πολιτική οικονομία και σε λιγότερα γνωστά σημεία: στη συλλογική μελέτη Εγώ, ο Πιερ Ριβιέρ, που έσφαξα τη μάνα, την αδερφή και τον αδερφό μου,[22] οι Ζαν-Πιερ Πετέρ και Ζαν Φαβρέ θέτουν στο επίκεντρο την καταπίεση του αγροτικού πληθυσμού:

«Οι Ζαν-Πιερ Πετέρ και Ζαν Φαβρέ χρησιμοποιούν το εργαλείο της πολιτικής οικονομίας για να περιγράψουν το αγροτικό context της εποχής του φονικού.[23] Ο αγροτικός πληθυσμός είναι ένα τίποτα για την εξουσία,[24] απλώς τον απομυζά. Εάν οι ταπεινοί, σκυφτοί στα χωράφια τους αγρότες δικαιούνταν έναν Πλούταρχο για να διηγηθεί τις ιστορίες τους, αυτός θα ήταν ο Ριβιέρ,[25] η φονική του κραυγή αποτελεί ένα σπάσιμο της σιωπής. Οι αγρότες, για να ακουστούν, να συγκροτήσουν λόγο, πάντα κατά τους Πετέρ και Φαβρέ,[26] πρέπει να σκοτώσουν και να πεθάνουν».[27]

Η φρίκη της αγροτικής ζωής αποκαλύπτεται όταν το κράτος στέλνει γιατρούς για να εξακριβώσουν γιατί χάνονται τόσες ζωές (επί της ουσίας, κεφάλαιο). Τούτο, κατά τους Πετέρ και Φαβρέ θα σταθεί η αφορμή για την καθιέρωση μιας πρώτης μορφής δημόσιας ιατρικής περίθαλψης.[28] Ο Φουκώ από τη μεριά του, στις παραδόσεις της ίδιας χρονιάς στο College de France, θα περιγράψει τα νομικά ζητήματα των αγροτών ως εγγραφόμενα ως επί το πλείστον στο αστικό δίκαιο και όχι στο ποινικό, όπως συνέβαινε με την εκνομία που επικράτησε στις πόλεις.[29] Οι ιδιοκτησιακές μεταβολές και τα συμβόλαια διδάσκουν και στον αγροτικό πληθυσμό τους τρόπους διαφυγής από τον νόμο: έτσι πράττει, κατά Φουκώ, και ο πατέρας Ριβιέρ, καθώς παντρεύτηκε συνάπτοντας ένα συμβόλαιο γάμου που θα του εξασφάλιζε την απαλλαγή από τη στράτευση – γεγονός που εντέλει του γύρισε μπούμερανγκ.[30]

Το πόσες σχέσεις εξουσίας ασκούνται, περιγράφονται και υπονοούνται στα παραπάνω είναι εύκολο να το αντιληφθεί κανείς…

Επίλογος: Τέσσερις ψόγοι που είναι συνάμα και δύσκολα ερωτήματα τα οποία μπορούν να μας οδηγήσουν παραπέρα

Είναι η φουκωική φιλοσοφία

1. Σχετικιστική/αντικανονιστική; Υπό έναν παράδοξο τρόπο, ναι. Όχι τόσο υπό την έννοια της άρνησης των σταθερών, αδιασάλευτων ηθικών κανόνων ή των υπερδομών: αντιθέτως, εκκινεί ακριβώς από τη διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους θεμελιώνονται οι κανόνες, οι αξίες, οι ηθικισμοί, έχοντας ως πεδίο έρευνας τις θεσμικές απολήξεις τους έως τις καθημερινές συνήθειες ή τις αποκρυσταλλώσεις στη θεωρία. Η αντιμετώπιση που τους επιφυλάσσεται δεν είναι ο αρνητισμός και η ολική αμφισβήτηση παρά η αναγκαιότητα εργαλείων κριτικού ελέγχου από τη μεριά της φιλοσοφίας, εργαλεία που συχνά χρησιμοποιεί ο Φουκώ. Από την άποψη αυτή, η μέθοδός του μάλλον θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σε αυτό το πεδίο μετασκεπτικιστική. Περαιτέρω επί του ζητήματος, βλ. το εξαιρετικό βιβλίο του Μασερέ Από τον Κανγκιλέμ στον Φουκώ. Η δύναμη των κανόνων.[31]

2. Κατασκευασιοκρατική; Η απάντηση βρίσκεται στη διερεύνηση των θεσμών ή ακριβέστερα στο δίπολο εξουσία-γνώση. Τα κριτήρια ορθολογικότητας είναι πράγματι, κατά Φουκώ, αποκρυσταλλώσεις κοινωνικών δραστηριοτήτων και συσχετισμών (και υπό αυτή την έννοια, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο αντικείμενα εξουσιών), τούτο όμως δεν σημαίνει πως όλα τα επιτεύγματα της επιστήμης είναι άνευ αντικρίσματος – πόσο μάλλον άνευ κοινωνικής χρηστικότητας.

3. Αντιδιαλεκτική; Εδώ η απάντηση είναι δυσκολότερη: σαφώς η φιλοσοφία του μοιάζει εγγύτερη στις φιλοσοφίες της διαφοράς. Πού ακριβώς όμως εγγράφεται το σχέδιο σύλληψης από τη μεριά μιας, κατά λέξη σύμφωνα με τον ίδιο «υλιστικής ιστορίας»[32] του συσχετισμού ιδεατοτήτων και ορθολογικοτήτων; Ο ίδιος ισχυρίζεται πως ο σύνδεσμος μεταξύ των δύο (ιδεατότητες και ορθολογικότητες) είναι το κλειδί για την κατανόηση των σχέσεων κυριαρχίας/εξουσίας, θέση που δύσκολα θα μπορούσε να καταταγεί στη σπιριτσουαλιστική ή αντιδιαλεκτική παράδοση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η χρήση του χαρακτηρισμού «μη οικονομιστικός υλισμός» από τον Κύρκο Δοξιάδη.[33]

4. Απολιτική; Εδώ το ερώτημα είναι λίγο προβοκατόρικο και ταυτόχρονα συνοψιστικό. Σε επίπεδο θεωρητικής θεμελίωσης και πεδίου, ο ψόγος είναι το λιγότερο φαιδρός – έχουμε φροντίσει, ευελπιστώ, να αποδείξουμε το αντίθετο στη διάρκεια της παρούσας εισήγησης. Στο υλικό επίδικο: ο Φουκώ δεν είναι προγραμματικός φιλόσοφος, δεν διαθέτει πάντα απαντήσεις σε επίπεδο δράσης. Ωστόσο α) αναδεικνύει την ανάγκη για τα πολλά επίπεδα του αγώνα (μεταφρασμένο στην αριστερή γλώσσα: την ανάγκη των κινηματικών δράσεων) και ταυτόχρονα συμμετέχει ο ίδιος σε πολλούς· β) αυτά τα επίπεδα του αγώνα είναι όσα περίπου και τα σημεία στα οποία ασκείται η εξουσία: τούτο δεν αποτελεί αποτρεπτικό παράγοντα για τον πολιτικό αγώνα αλλά μάλλον περισσότερο ενισχυτικό.

Τριάντα τρία χρόνια μετά τον φυσικό θάνατο του φορέα της, η φουκωική σκέψη εξακολουθεί να αναπτύσσεται και να διδάσκεται σε –το λιγότερο– δεκατέσσερα ή δεκαπέντε διαφορετικά επιστημονικά πεδία: θα μπορούσε και να το αντιληφθεί κανείς ως μια εξαίσια ειρωνεία επί της σχέσης γνώσης-εξουσίας.

Το κείμενο αποτελεί επεξεργασμένη εκδοχή της παρέμβασης στη διπλή βιβλιοπαρουσίαση με τίτλο «Φουκώ ή/και Μαρξ;» που διοργάνωσαν οι εκδόσεις Εκτός Γραμμής στην Πολιτική-Πολιτιστική Λέσχη Εκτός Γραμμής στην Αθήνα στις 20 Δεκεμβρίου 2016, και στην οποία συμμετείχαν επίσης ο Τάσος Μπέτζελος, ο Δημοσθένης Παπαδάτος-Αναγνωστόπουλος και η Δέσποινα Παρασκευά-Βελουδογιάννη. Στην εκδήλωση παρουσιάστηκε το βιβλίο του Μισέλ Φουκώ Για την εξουσία και την ταξική πάλη. Συζήτηση με τέσσερα μέλη της LCR (Εκτός Γραμμής, 2016) και το βιβλίο του Πιερ Μασερέ Φουκώ και Μαρξ. Το παραγωγικό υποκείμενο (Εκτός Γραμμής 2013).

* Ο Ιορδάνης Κουμασίδης διδάσκει στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο.