Η πανδημία του Covid-19 μας υποχρέωσε να αναστοχαστούμε τις πολιτικές της υγείας με την ευρύτερη έννοια. Ιδιαίτερα χρειάστηκε να αναμετρηθούμε ξανά με τη στενή σχέση ανάμεσα στο κράτος, τις κυρίαρχες κοινωνικές σχέσεις και τη δημόσια υγεία. Έννοιες που μπορεί να θεωρήθηκε ότι ανήκουν κυρίως στο πεδίο της θεωρίας και των διενέξεων ανάμεσα σε πανεπιστημιακούς, όπως η βιοπολιτική ή η «γυμνή ζωή», έγιναν ξαφνικά προσίδιες στις καθημερινές εμπειρίες μας. Το ίδιο ισχύει και για την «κατάσταση εξαίρεσης», έννοια που μπορεί να εισήχθη στο φιλοσοφικό λεξιλόγιο κυρίως από τον Καρλ Σμιτ, όμως έγινε ιδιαιτέρως δημοφιλής στην εποχή του «Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας», και τώρα έχει χρησιμοποιηθεί από ορισμένους ως η καλύτερη περιγραφή των ακραίων και αυταρχικών μέτρων που έχουν ληφθεί για να αντιμετωπιστεί η πανδημία. Παράλληλα, οι ίδιες έννοιες θέτουν την πρόκληση να στοχαστούμε την πολιτική της υγείας από τη σκοπιά των υποτελών τάξεων. Γι’ αυτό και είναι έννοιες που χρειάζεται να τύχουν προβληματοποίησης και επανεπεξεργασίας.

Μια πρόσφατη παρέμβαση του Τζόρτζο Αγκάμπεν προσφέρει, κατά τη γνώμη μου, το παράδειγμα μιας πολύ σοβαρής αποτυχίας να απαντηθεί αυτή η πρόκληση, ιδίως από τη στιγμή που τέτοιες τοποθετήσεις ενέχουν τον κίνδυνο να οδηγήσουν στην απόρριψη εννοιών όπως η βιοπολιτική. Σε ένα άρθρο που γράφτηκε στα πρώιμα στάδια της πανδημίας Covid-19 στην Ιταλία, ο Αγκάμπεν χαρακτήρισε τα μέτρα που εφαρμόστηκαν για την αντιμετώπιση της πανδημίας ως εφαρμογή της βιοπολιτικής της «κατάστασης εξαίρεσης». Το κείμενο πυροδότησε μια σημαντική συζήτηση πάνω στο πώς μπορούμε να στοχαστούμε τη βιοπολιτική σε σχέση με εξελίξεις όπως η πανδημία και τα μέτρα που σχετίζονται με αυτή.

Στο συγκεκριμένο κείμενο ο Αγκάμπεν υποστήριζε ότι τα μέτρα που είχαν ληφθεί επέβαλλαν μια «αυθεντική κατάσταση εξαίρεσης» και ότι η «εφεύρεση μιας πανδημίας προσέφερε το ιδανικό πρόσχημα» για παραπέρα περιορισμούς στις βασικές ελευθερίες. Το άρθρο προκάλεσε πλήθος αντιδράσεων. Ο Ζαν-Λυκ Νανσύ επέμεινε ότι ο κίνδυνος από την επιδημία ήταν όντως πραγματικός, ότι η ίδια η έννοια της εξαίρεσης γινόταν κανόνες ως αποτέλεσμα των αυξανόμενων «τεχνικών αλληλοσυνδέσεων» όλων των ειδών στη σύγχρονη ζωή. Ο Ρομπέρτο Εσπόζιτο, στη δική του απάντηση τόσο στον Αγκάμπεν και τον Νανσύ, υπερασπίστηκε ότι όντως η έννοια της βιοπολιτικής είναι ένας τρόπος να στοχαστούμε σημαντικές σύγχρονες εξελίξεις, αν και υπογράμμισε ότι η κατάσταση στην Ιταλία «έχει περισσότερο το χαρακτήρα μιας κατάρρευσης των δημόσιων αρχών παρά μιας δραματικής ολοκληρωτικής επιβολής». Άλλοι υπογράμμισαν την πραγματικότητα του κινδύνου από την πανδημία, την ανάγκη να αποφεύγουμε τις εύκολες απορρίψεις των προειδοποιήσεων των ειδικών και την ανάγκη να αναστοχαζόμαστε την έννοια της ευθύνης που έχουμε έναντι άλλον.¹  Πιστεύω ότι αυτή η συζήτηση προσφέρει έναν τρόπο να στοχαστούμε την ίδια την έννοια της βιοπολιτικής και θα ήθελα να καταθέσω μερικές πρωτόλειες σκέψεις πάνω στη δυνατότητα μιας δημοκρατικής βιοπολιτικής. 

Η έννοιας της βιοπολιτικής, με τον τρόπο που διατυπώθηκε από τον Μισέλ Φουκώ υπήρξε μια πολύ σημαντική συνεισφορά στην κατανόηση των αλλαγών που σχετίζονται με τη μετάβαση στην καπιταλιστική νεωτερικότητα, ειδικά σε σχέση με τους τρόπους που ασκούνται η εξουσία και ο εξαναγκασμός. Από την εξουσία ως δικαίωμα ζωής και θανάτου που έχει ο κυρίαρχος, περνάμε στην εξουσία ως προσπάθεια να εγγυηθεί την υγεία (και παραγωγικότητα) πληθυσμών.²  Αυτή η μετάβαση σήμαινε μια επέκταση χωρίς προηγούμενο όλων των μορφών κρατικής παρέμβασης και εξαναγκασμού. Από τους υποχρεωτικούς εμβολιασμούς μέχρι τις απαγορεύσεις στο κάπνισμα σε δημόσιους χώρους, η έννοια της βιοπολιτικής χρησιμοποιήθηκε σε πολλές περιστάσεις ως το ερμηνευτικό κλειδί για να κατανοήσουμε τις πολιτικές και ιδεολογικές διαστάσεις των πολιτικών υγείας.

Την ίδια στιγμή, η έννοια της βιοπολιτικής μάς επέτρεψε να αναλύσουμε διάφορα φαινόμενα που συχνά απωθούνταν από τη δημόσια σφαίρα, από τους τρόπους που ο ρατσισμός αναζήτησε μια «επιστημονική» θεμελίωση μέχρι τους κινδύνους από ρεύματα όπως η ευγονική. Και όντως ο Αγκάμπεν τη χρησιμοποίησε με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα τρόπο στην προσπάθειά του να θεωρητικοποιήσει τις σύγχρονες μορφές της «κατάστασης εξαίρεσης», δηλαδή χώρους όπου ακραίες μορφές εξαναγκασμού εφαρμόζονται, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα το στρατόπεδο συγκέντρωσης.³ 

Είναι προφανές ότι τα ερωτήματα που αφορούν τη διαχείριση της πανδημίας του Covid-19 αφορούν και έννοιες όπως η βιοπολιτική. Για παράδειγμα, δεν είναι λίγοι εκείνοι που υποστήριξαν ότι η Κίνα κατάφερε να επιβραδύνει και να ελέγξει την πανδημία ακριβώς επειδή μπόρεσε να εφαρμόσει μια αυταρχική εκδοχή βιοπολιτικής που περιλάμβανε εκτεταμένα μέτρα καραντίνας και απαγορεύσεων κοινωνικών δραστηριοτήτων, που υποβοηθήθηκαν από το μεγάλο οπλοστάσιο μέτρων και τεχνολογιών εξαναγκασμού, επιτήρησης, και παρακολούθησης που έχει στη διάθεσή του το κινεζικό κράτος. Μάλιστα, σε μια προηγούμενη φάση της πανδημίας ορισμένοι είχαν υποστηρίξει ότι επειδή οι φιλελεύθερες δημοκρατίες δεν έχουν την ίδια ικανότητα εξαναγκασμού ή επενδύουν περισσότερο στην ατομική αλλαγή συμπεριφοράς δεν μπορούν να πάρουν τα ίδια μέτρα και αυτό θα δυσκόλευε την προσπάθεια αντιμετώπισης της πανδημίας. Βέβαια, αργότερα και οι περισσότερες «φιλελεύθερες δημοκρατίες» πήραν μέτρα ιδιαίτερα περιοριστικά και εξαναγκαστικά.

Ωστόσο, πιστεύω ότι θα ήταν ιδιαίτερα απλουστευτικό να πούμε ότι το δίλημμα που τίθεται μπροστά μας είναι ανάμεσα σε μια αυταρχική βιοπολιτική και μια φιλελεύθερη εναπόθεση όλης της ελπίδας στη δυνατότητα των ανθρώπων να κάνουν ορθολογικές επιλογές.

Επιπλέον, είναι προφανές ότι να προσεγγίζουμε τα μέτρα δημόσιας υγείας όπως η καραντίνα ή η «κοινωνική αποστασιοποίηση» υπό τον εύκολο χαρακτηρισμό τους ως «βιοπολιτικών» μπορεί και να υποτιμά την πραγματική τους χρησιμότητα. Στην απουσία εμβολίου ή αποτελεσματικών αντιικών θεραπειών, αυτά τα μέτρα, που έρχονται από το ρεπερτόριο των μέτρων δημόσιας υγείας του 19ου αιώνα, μπορεί να συμβάλουν στην αντιμετώπιση της πανδημίας, ιδίως για την προστασία των ευάλωτων ομάδων. Τα μέτρα αυτά μάλιστα καθίστανται επείγοντα εάν αναγνωρίσουμε ότι ακόμη και στις προηγμένες καπιταλιστικές οικονομίες η υποδομή των δημόσιων συστημάτων υγείας έχει δεχτεί σημαντικά πλήγματα: Χωρίς τη λήψη πρόσθετων μέτρων για τον περιορισμό της εξάπλωσης του ιού δεν γίνεται να ανταποκριθούν στην κορύφωση της πανδημίας.

Μάλιστα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι σε πείσμα των τοποθετήσεων του Αγκάμπεν, η έννοια της «γυμνής ζωής» περιγράφει καλύτερα τον ηλικιωμένο συνταξιούχο για τον οποίο αναζητείται αναπνευστήρας και κρεβάτι σε ΜΕΘ, επειδή έχει δεχτεί πολλαπλά πλήγματα το δημόσιο σύστημα υγείας, παρά την προσπάθεια προσαρμογής σε μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης ή ακόμη και καραντίνας.

Για αυτόν τον λόγο και θα ήθελα να προτείνω μια διαφορετική επιστροφή στον Φουκώ. Πιστεύω ότι κάποιες φορές ξεχνάμε πως ο Φουκώ είχε μια ιδιαίτερα σχεσιακή αντίληψη των πρακτικών εξουσίας.⁴ Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο δικαιούμαστε να θέσουμε και το ερώτημα εάν μπορεί να υπάρξει μια δημοκρατική ή ακόμα και κομμουνιστική βιοπολιτική.

Το ερώτημα αυτό μπορεί να τεθεί και με διαφορετικό τρόπο: Μπορούμε να έχουμε συλλογικές πρακτικές που όντως να συμβάλλουν στην υγεία πληθυσμών, συμπεριλαμβανομένων και μεγάλης κλίμακας αλλαγών στις συμπεριφορές, χωρίς αυτό να συνεπάγεται την παράλληλη επέκταση μορφών εξαναγκασμού και επιτήρησης;

Πιστεύω ότι ο ίδιος ο Φουκώ, στο ύστερο έργο του, παραπέμπει προς μια τέτοια κατεύθυνση μέσα από τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί έννοιες όπως η αλήθεια, η παρρησία και η επιμέλεια εαυτού.⁵ Σε αυτόν τον ιδιαίτερα πρωτότυπο διάλογο με την αρχαία φιλοσοφία, ιδιαίτερα την ελληνιστική, ο Φουκώ πρότεινε μια εναλλακτική του βίου που συνδυάζει την ατομική και συλλογική φροντίδα στη βάση μιας ορισμένης υποχρέωσης και συνάμα θάρρους και σθένους να λέμε την αλήθεια, και όλα αυτά σε ένα μη εξαναγκαστικό πλαίσιο.

Σε μια τέτοια οπτική, οι αποφάσεις για τον περιορισμό των κινήσεων και για την εφαρμογή πρακτικών φυσικής αποστασιοποίησης, ή η πρακτική να μην καπνίζουν οι άνθρωποι σε κλειστούς χώρους, ή να αποφεύγουν ατομικές και συλλογικές πρακτικές που βλάπτουν το περιβάλλον, είναι το αποτέλεσμα δημοκρατικά συζητημένων συλλογικών πρακτικών που στηρίζονται στη διαθέσιμη γνώση και ως τμήμα μιας συλλογικής προσπάθειας να φροντίσουμε τον εαυτό μας και τους άλλους. Αυτό σημαίνει ότι από την απλή πειθαρχία περνάμε στην ευθύνη, έναντι των άλλων αλλά και του εαυτού μας, και από την αναστολή της κοινωνικότητας στον συνειδητό μετασχηματισμό της. Σε μια τέτοια συνθήκη, αντί για έναν διαρκή και εξατομικευμένο φόβο, που μπορεί να οδηγήσει σε μια ευρύτερη ρήξη του κοινωνικού ιστού, κινούμαστε προς την ιδέα της συλλογικής προσπάθειας, του συντονισμού και της αλληλεγγύης εντός κοινού αγώνα, στοιχεία που εντός μιας τέτοιας κλίμακας υγειονομική κρίση είναι εξίσου σημαντικά με τις ιατρικές παρεμβάσεις.

Εδώ είναι που αναδύεται η δυνατότητα μιας δημοκρατικής βιοπολιτικής. Επιπλέον, αυτή μπορεί να υποβοηθηθεί από τον εκδημοκρατισμό της γνώσης. Η αυξανόμενη πρόσβαση στη γνώση, σε συνδυασμό με αναγκαίες εκστρατείες εκλαΐκευσης καθιστούν δυνατές διαδικασίες συλλογικής απόφασης που βασίζονται στη γνώση και την κατανόηση και όχι απλώς την αυθεντία των ειδικών.

Μια βιοπολιτική από τα κάτω

Η μάχη ενάντια στον HIV, η καταπολέμηση του στίγματος, η προσπάθεια να καταλάβουν οι άνθρωποι ότι δεν πρόκειται για μια ασθένεια των «ομάδων υψηλού κινδύνου», η απαίτηση για εκπαίδευση στις πρακτικές ασφαλούς σεξ, η χρηματοδότηση της έρευνας για αποτελεσματικά θεραπευτικά σχήματα και η εξασφάλιση της πρόσβασης στα δημόσια συστήματα υγείας δεν θα είχε καταστεί χωρίς τη δράση κινημάτων όπως το ACT UP, που θα μπορούσαν να περιγραφούν ως κατεξοχήν παραδείγματα βιοπολιτικής από τα κάτω.

Το ίδιο θα μπορούσε ειπωθεί για τη δράση των Μαύρων Πανθήρων και την προσπάθεια που έκαναν να στήσουν κλινικές μέσα στις γειτονιές ή την εκστρατεία μαζικών ελέγχων που έκαναν για δρεπανοκυτταρική αναιμία, στο πλαίσιο πρακτικών που θα μπορούσαν να οριστούν και ως πειράματα στη δυαδική εξουσία. Το σύνθημά που είχαν διατυπώσει «επιβίωση στην αναμονή της επανάστασης» (survival pending revolution) αποτυπώνει ακριβώς τη λογική μιας βιοπολιτικής στρατευμένης στην υπόθεση της χειραφέτησης.

Και στη σημερινή συγκυρία τα κοινωνικά κινήματα έχουν πάρα πολλά να κάνουν σε αυτή την κατεύθυνση. Μπορούν να πιέσουν για άμεσα μέτρα ικανά να βοηθήσουν τα δημόσια συστήματα υγείας να αντέξουν το βάρος τη πανδημίας. Μπορούν να αναζητήσουν τρόπους αλληλεγγύης και συλλογικής αυτοοργάνωσης μέσα σε μια τέτοια κρίση προσφέροντας την εναλλακτική λύση απέναντι στην εξατομικευμένη αγωνία επιβίωσης. Μπορούν να απαιτήσουν η κρατική εξουσία και η ικανότητα εξαναγκασμού που έχει να αξιοποιηθούν για την επείγουσα μεταφορά πόρων από τον ιδιωτικό τομέα προς τον δημόσιο. Μπορούν να ξεδιπλώσουν ένα πλατύ φάσμα αιτημάτων και διεκδικήσεων όπως είναι η ανασυγκρότηση της δημόσιας πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, η πρόσληψη ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού, η απαγόρευση απολύσεων στους κλάδους που αναστέλλουν τη λειτουργία τους, η απαγόρευση εξώσεων και η κάλυψη των αναγκών των ευάλωτων ομάδων. Μπορούν να προβάλουν σε όλες τις κατευθύνσεις το γεγονός ότι σήμερα τη μάχη ενάντια στην πανδημία τη δίνει η εργασία, όχι το κεφάλαιο, από τους γιατρούς και τους νοσηλευτές στα συστήματα υγείας που χτυπήθηκαν από τον νεοφιλελευθερισμό, από τους επισφαλείς εργαζομένους στις εφοδιαστικές αλυσίδες, από όλους αυτούς που δίνουν τη μάχη να μην καταρρεύσουν οι υποδομές εν μέσω μέτρων περιορισμού. Και φυσικά μπορούν να απαιτήσουν την κοινωνική αλλαγή ως μια διεργασία σωτήρια για την ίδια τη ζωή.

Το κείμενο αυτό σε μια πρώιμη και συντομότερη εκδοχή του δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Τα Νέα. Στα αγγλικά δημοσιεύτηκε αρχικά εδώ και σε αναθεωρημένη εκδοχή εδώ.

1. Το περιοδικό European Journal of Psychoanalysis διαμόρφωσε μια ειδική ενότητα στην ιστοσελίδα του με τίτλο «Ο Κορονοϊός και οι φιλόσοφοι» όπου συμπεριέλαβε μια μετάφραση της παρέμβασης του Αγκάμπεν αλλά και τις απαντήσεις σε αυτές που σχολιάσαμε εδώ. Ο ίδιος ο Αγκάμπεν έγραψε μια απάντηση στις κριτικές που ασκήθηκαν στην αρχική του παρέμβαση και μια μετάφρασή της μπορεί να βρεθεί εδώ.

 2. Βλ. σχετικά M. Foucault, Ιστορία της σεξουαλικότητας. 1: Η βούληση για γνώση, μτφρ. Τ. Μπέτζελος, Πλέθρον, Αθήνα 2011. Βλ. επίσης Μ. Φουκώ, Για την υπεράσπιση της κοινωνίας, μτφρ. Τ. Δημητρούλια, Ψυχογιός, Αθήνα 2002.

 3. G. Agamben, Homo sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, μτφρ. Π. Τσιαμούρας, Scripta, Αθήνα 2005. 

 4. «Η εξουσία είναι πανταχού παρούσα: όχι όμως επειδή θα είχε το προνόμιο να συγκεντρώνει τα πάντα υπό την αήττητη ενότητά της, αλλά επειδή παράγεται κάθε στιγμή, σε κάθε σημείο, ή μάλλον σε κάθε σχέση ενός σημείου με κάποιο άλλο σημείο. Η εξουσία βρίσκεται παντού· όχι επειδή αγκαλιάζει τα πάντα, αλλά επειδή εκπορεύεται από παντού. Και “η” εξουσία, ως προς τη μόνιμη, επαναληπτική, αδρανή και αυτοαναπαραγωγική της διάσταση, είναι απλώς το συνολικό αποτέλεσμα που σκιαγραφείται με αφετηρία όλες αυτές τις κινητικότητες, η αλληλουχία που στηρίζεται σε καθεμιά απ’ αυτές και επιδιώκει από την άλλη να τις παγιώσει. Πρέπει ασφαλώς να είμαστε νομιναλιστές: η εξουσία δεν είναι θεσμός, δεν είναι δομή, δεν είναι κάποια δύναμη με την οποία κάποιοι θα είχαν προικιστεί· είναι το όνομα που αποδίδουμε σε μια σύνθετη στρατηγική κατάσταση εντός μιας δεδομένης κοινωνίας»: Michel Foucault, Ιστορία της σεξουαλικότητας, 1: Η βούληση για γνώση, ό.π., σ. 110.

 5. M. Foucault, Ιστορία της σεξουαλικότητας. 3: Η επιμέλεια εαυτού, μτφρ. Β. Πατσογιάννης, Πλέθρον, Αθήνα 2013· M. Foucault, Le gouvernement de soi et des autres. Cours au Collège de France. 1982-1983, Gallimard / Seuil, Paris 2008· M. Foucault, Le courage de la vérité. Le gouvernement de soi et des autres II, EHESS / Gallimard / Seuil, Παρίσι 2009.