Από την εμφάνισή του στη δεκαετία του ’70, το επίσημο οικολογικό κίνημα έχει υποστεί μια σταδιακή συντηρητική μετάλλαξη. Παρά την αντιφατικότητα στην αντίληψη και τις δράσεις του, το οικολογικό κίνημα στις απαρχές του εξέφραζε σημαντική κριτική στις παραγωγικές σχέσεις του καπιταλιστικού συστήματος, καλύπτοντας ένα κενό που αγνοούσε η επίσημη αριστερά. Προσπαθούσε να θέσει μια διαφορετική αντίληψη για την ανάπτυξη και την τεχνολογία. Παρά τις αντιφάσεις ή την απλοϊκότητά της, η θέση ότι η προστασία του περιβάλλοντος απαιτούσε λιγότερο πλούτο, λιγότερη κατανάλωση και πιο απλή τεχνολογία εξέφραζε μια «αντισυστημική» προσέγγιση.

Σήμερα, ανάλογες προσεγγίσεις αποτελούν παρελθόν για τους προβεβλημένους εκφραστές της οικολογίας. Η αντίληψη που έχει κυριαρχήσει όχι μόνο δεν αμφισβητεί το καπιταλιστικό σύστημα, αλλά αντιθέτως προσπαθεί για την προσαρμογή του σε πιο «πράσινη» κατεύθυνση. Την κριτική στις καπιταλιστικές σχέσεις έχουν υποκαταστήσει οι πράσινες μπίζνες. Τη θέση των κινημάτων σταδιακά καταλαμβάνουν οι μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, σε στενή σχέση με το κράτος και τις επιχειρήσεις. Η κριτική απέναντι στο πολιτικό σύστημα αντικαταστάθηκε από την ατομική ή κομματική ενσωμάτωση...

Το τελευταίο τρεντ που παίζει στην πιάτσα είναι η προβολή των πράσινων επενδύσεων ως απάντησης στην οικονομική κρίση. Από το «όραμα» του Ομπάμα μέχρι τους σοσιαλδημοκράτες και τους καθ’ ημάς Πράσινους, οι πράσινες μπίζνες βρίσκονται στο προσκήνιο.

Είναι οι «πράσινες μπίζνες» η διέξοδος από την κρίση;

Το πρώτο λάθος που κάνουν όσοι ασπάζονται την αντίληψη ότι οι πράσινες τεχνολογίες μπορούν να βοηθήσουν στο ξεπέρασμα της καπιταλιστικής κρίσης, εδράζεται στα αίτια της κρίσης: Αναπαράγουν σε διαφορετικό επίπεδο όλο το ιδεολογικό υπόβαθρο όσων θεωρούν ότι η αιτία της καπιταλιστικής κρίσης είναι η «απληστία», ο «καπιταλισμός-καζίνο» και τα «golden boys». Στην καλύτερη περίπτωση, υιοθετούν μια εκδοχή της κεϋνσιανής αντίληψης περί «κρίσης υποκατανάλωσης». Έτσι, οι «πράσινες μπίζνες» φαντάζουν ως απάντηση στην κρίση: με κρατικές επενδύσεις και επιδοτήσεις για περιβαλλοντολογικές πολιτικές θα δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας ενώ συγχρόνως θα βελτιωθεί και το περιβάλλον.

Η παραπάνω θεώρηση είναι διπλά λανθασμένη. Πρώτον, διότι πρόκειται για μια κρίση υπερσυσσώρευσης και συνεπώς για να επιλυθεί, από τη σκοπιά των καπιταλιστών, χρειάζεται η ευρεία εφαρμογή αποδοτικότερης τεχνολογίας και οργάνωσης της παραγωγής, σε συνδυασμό με μια συνολική αναδιάταξη των πολιτικών-κοινωνικών συσχετισμών που θα αυξήσουν την εκμετάλλευση της εργασίας. Απαιτείται επίσης η δραστική απαξίωση κεφαλαίων, ώστε να ξεκινήσει η συσσώρευση από ένα χαμηλότερο μεν επίπεδο αλλά με πιο «υγιή» και κερδοφόρα χαρακτηριστικά. Οι πράσινες μπίζνες όμως δεν μπορούν να παίξουν αυτό το ρόλο. Αντίθετα, η υιοθέτηση των λεγόμενων οικολογικών επενδύσεων θα μειώσει την αποδοτικότητα των κεφαλαίων που βασίζονται σε «συμβατικές» τεχνολογίες και θα επιτείνει την κρίση. Η υποχρέωση λειτουργίας μηχανών, διεργασιών και διαδικασιών χαμηλότερης κεφαλαιακής απόδοσης στον κλάδο της ρυπαίνουσας βιομηχανικής παραγωγής/μεταποίησης, ο λογαριασμός του κόστους των αντιρρυπαντικών παρεμβάσεων, το κόστος των υποδομών που απαιτεί η λειτουργία οικολογικών επενδύσεων, η επιβολή χρέωσης του λεγόμενου εξωτερικευμένου κόστους, μόνο αν γίνουν μέσα από μεγαλόπνοες κρατικές επενδύσεις μπορούν οικονομικά να επιβιώσουν –και βέβαια, είναι αμφίβολο αν θα λειτουργήσουν ευεργετικά για έξοδο από τη κρίση.

Το αν στο μέλλον θα αναπτυχθούν τεχνολογίες πιο αποδοτικές από τις συμβατικές ρυπογόνες, είναι ένα μακροπρόθεσμο στοίχημα που μένει να επιβεβαιωθεί. Αυτό έχουν υπόψη τους διάφοροι γνωστοί κεϋνσιανοί οικονομολόγοι που κάνουν κριτική στις εξαγγελίες της κυβέρνησης Ομπάμα για το ξεπέρασμα της κρίσης μέσω της πράσινης τεχνολογίας. Χαρακτηριστική ήταν η τοποθέτηση του νομπελίστα P. Krugman, που επισήμανε ότι τώρα πρέπει να παρθούν σημαντικά μέτρα άμεσης απόδοσης (π.χ. δημόσια έργα, νοσοκομεία, κ.λπ.) και να εγκαταλειφθούν για το μέλλον μακρόπνοες επενδύσεις σε πράσινες τεχνολογίες.

Σημαντικότερες όμως παράμετροι είναι αυτές που έχουν να κάνουν με τον κόσμο της εργασίας. Πρώτη, ότι οι πράσινες τεχνολογίες συνήθως χαρακτηρίζονται από μειωμένη χρήση του παράγοντα εργασίας σε σχέση με τις συμβατικές τεχνολογίες, οπότε δεν θα αυξηθεί η συνολική απασχόληση από την εφαρμογή τους. Οι ίδιοι οι Οικολόγοι Πράσινοι στο πρόγραμμά τους υπολογίζουν ότι με τις προτάσεις τους «διεκδικούν 50-100 χιλιάδες πράσινες θέσεις εργασίας στη χώρα μας» –να υπενθυμίσουμε ότι ήδη υπάρχουν 400.000 άνεργοι που εκτιμάται ότι θα φθάσουν τις 600.000 το 2010...

Δεύτερη παράμετρος είναι το γεγονός ότι πολλές από τις μεθόδους που προτείνονται μπορεί να συμβάλλουν στη μείωση της περιβαλλοντικής καταστροφής και πιθανώς να αναθερμάνουν παροδικά την οικονομία σε μία ή δύο κατευθύνσεις, αλλά στο τέλος δημιουργούν μεγαλύτερο ανθρωπιστικό πρόβλημα από αυτό που πάνε να επιλύσουν. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των βιοκαυσίμων που, σε περιόδους κρίσης, κατάφεραν να αυξήσουν τις τιμές ειδών βασικής κατανάλωσης. δημιουργώντας σοβαρό πρόβλημα επισιτισμού σε πολλές μεριές του πλανήτη.

Περιβάλλον και οικονομική κρίση

Αν οι πράσινες μπίζνες δεν αποτελούν διέξοδο από την κρίση, τότε γιατί υιοθετούνται σε διάφορες παραλλαγές από τα αστικά επιτελεία; Είναι άραγε οι εκπρόσωποι της αστικής τάξης αφελείς ή η κρίση έκανε τους καπιταλιστές περιβαλλοντολογικά ευαίσθητους;

Το σημείο που αποσιωπάται είναι ότι οι λεγόμενες πράσινες πολιτικές δεν ήταν ποτέ ξεκομμένες από το χρώμα του χρήματος (συχνά και του κόμματος). Χέρι χέρι με την υπεράσπιση του περιβάλλοντος πάει το στοιχείο του κέρδους. Για παράδειγμα, οι εναλλακτικές μορφές ενέργειας έχουν αναδειχτεί σε ένα νέο χώρο ανάπτυξης του κεφαλαίου με «πράσινο» πρόσημο. Ειδικά στη χώρα μας η ιδιωτική πρωτοβουλία στον τομέα αυτό κερδοσκοπεί σε βάρος της ΔΕΗ (αφού λ.χ. η ΔΕΗ είναι υποχρεωμένη να αγοράζει ενέργεια που παράγεται από επιδοτούμενες φωτοβολταϊκές εγκαταστάσεις) και τελικά όλων μας, με την αύξηση της τελικής τιμής του ρεύματος! 
Σε περίοδο κρίσης, όμως, οι πράσινες μπίζνες αποκτούν και μια άλλη διάσταση: Είναι μια αποτελεσματική μέθοδος για να προασπίσουν τα ανεπτυγμένα κράτη τα οικονομικά τους συμφέροντα με έναν έμμεσο «προστατευτισμό». Τα ισχυρότερα ιμπεριαλιστικά και τεχνολογικά ανεπτυγμένα κράτη της Δύσης μπορούν να αποκλείουν προϊόντα από τις ταχέως αναδυόμενες χώρες (π.χ. Κίνα, Ινδία, κ.λπ.) θέτοντας οικολογικές προδιαγραφές, χωρίς να ξεσπά άμεσος «εμπορικός πόλεμος». Οι απολογητές της ελεύθερης αγοράς και των πλεονεκτημάτων της, μπορούν σε εποχή κρίσης να επιδοτούν τις επιχειρήσεις τους και τα προϊόντα τους με τη δικαιολογία των οικολογικών πολιτικών. Ο προστατευτισμός με «πράσινο μανδύα»... 
Στο ίδιο πλαίσιο, οι διάφοροι επαγγελματίες οικολόγοι –από διαφορετική αφετηρία– βλέπουν την οικονομική κρίση όχι σαν κίνδυνο, αλλά σαν ευκαιρία για να υιοθετηθούν πολιτικές φιλικές στο περιβάλλον. Όμως, σε εποχή οικονομικής κρίσης είναι πιο έντονη η πίεση για επιβίωση, και συνεπώς πιο πιθανό η οικονομική δραστηριότητα να υποσκελίσει τις περιβαλλοντολογικές παραμέτρους και να ανασταλούν τα περιβαλλοντικά προγράμματα σε κλίμακα.

Και είναι ερώτημα για όλους αυτούς που σήμερα παρουσιάζονται ως πολιτικοί εκπρόσωποι της οικολογίας, πού θα εξασφαλίσουν τα αμύθητα ποσά που απαιτούνται για την υλοποίηση όλων όσων επαγγέλλονται; Η απάντηση που δίνει λ.χ. το ΠΑΣΟΚ είναι σαφής: σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Το δημόσιο θα παραχωρήσει τα αποκλειστικά δικαιώματα, θα βάλει τους φυσικούς πόρους και ο ιδιώτης θα κερδοσκοπήσει στο όνομα του περιβάλλοντος. Αλλά και οι δαιμόνιοι οικο-νομολόγοι των Πρασίνων έχουν ένα κρυφό όπλο που θα βοηθήσει στη μείωση του δημόσιου χρέους των 260 δις ευρώ. Προτείνουν την «τιτλοποίηση των προβλεπομένων εσόδων από δημοπράτηση των δικαιωμάτων εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου που προβλέπονται σε 2 δις ευρώ ετησίως για την χώρα μας»! Μπορεί η τιτλοποίηση στεγαστικών δανείων και η δημοπράτησή τους να οδήγησε στα τοξικά ομόλογα, αλλά τι σόι Πράσινοι είναι αυτοί που δεν μπορούν να ανακυκλώσουν τοξικά; Άλλο «φούσκα» και «άλλο οικο-φούσκα»...

Βρισκόμαστε εντός μιας οικονομικής κρίσης που αναπτύχθηκε στο έδαφος της καταστροφής του περιβάλλοντος και όχι στο έδαφος μιας σχεδιασμένης οικονομίας με περιβαλλοντική ευαισθησία ή προστατευτικών οικονομικών μέτρων που θα επέβαλαν την συγκράτηση της ανεξέλεγκτης αναπτυξιακής και επιβαρυντικής για το περιβάλλον επενδυτικής λαίλαπας. Αν συνεπώς ισχύει για τους Πράσινους η βασική εξίσωση που αναφέραμε παραπάνω, τότε θα περιμέναμε οι νεόκοποι σοσιαλ-οικολόγοι να επικροτούν τη συγκράτηση της ανάπτυξης που επιφέρει η κρίση. Θα περιμέναμε σήμερα το κίνημα των Πρασίνων να είναι συντεταγμένο τουλάχιστον με τις πολιτικές δυνάμεις της αντινεοφιλελεύθερης πάλης και όχι να διεκδικεί ρόλο μπαλαντέρ μεταξύ των κομμάτων εξουσίας.

Σε περίοδο κρίσης, όταν τα περιθώρια παραχωρήσεων από το κεφάλαιο περιορίζονται, μόνο μια συνολική αμφισβήτηση του καπιταλιστικού συστήματος μπορεί να οδηγήσει σε πολιτικές προστασίας του περιβάλλοντος. Δυστυχώς, οι προτεραιότητες των επίσημων εκπροσώπων της οικολογίας δεν είναι η αμφισβήτηση του καπιταλισμού, αλλά η προώθηση πράσινων πολιτικών ή πράσινων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Όσοι τελικά νομίζουν ότι σήμερα με αφορμή την κρίση ήρθε η ώρα για πράσινες μπίζνες, στην ουσία επιδιώκουν να αφήσουν τον καπιταλισμό να υποβαθμίζει ακόμη περισσότερο το περιβάλλον, διεκδικώντας συγχρόνως για τον εαυτό τους έναν εναλλακτικό επικερδή αντισταθμιστικό ρόλο. Η βασική αιτία υιοθέτησης ανάλογων απόψεων είναι η ένταξη στο επίσημο πολιτικό και οικονομικό παιχνίδι. Φαίνεται ότι ορισμένοι «Οικολόγοι» εξαντλούν την ευαισθησία για το περιβάλλον στην ανάληψη του Υπουργείου Περιβάλλοντος!

Αναγκαίος ο ριζοσπαστικά οικολογικός αντικαπιταλισμός

Η πικρή αλήθεια είναι ότι η Αριστερά έχει αφήσει ένα σημαντικό θέμα όπως το περιβάλλον να το διαχειρίζονται άλλοι. Δέσμια της αναπτυξιολογίας και της θέσης περί προτεραιότητας της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, άφησε εκτός σε όλες της τις εκδοχές (του υπαρκτού και μη υπαρκτού) το ζήτημα της ανάπτυξης με σεβασμό προς το περιβάλλον. Τα τελευταία χρόνια τα πράγματα βαίνουν προς το καλύτερο, το οικολογικό ζήτημα μετατρέπεται σε αγώνα που παίρνει ο κόσμος των μεγαλουπόλεων στα χέρια του, η Αριστερά ξαναβλέπει το θέμα όχι ξεκομμένα αλλά συνδέοντάς τα με τον πυρήνα των καπιταλιστικών σχέσεων.

Η αυτοοργάνωση στις γειτονιές έχει φέρει στο προσκήνιο την υπεράσπιση των ελεύθερων χρόνων και του αστικού πρασίνου, με τρόπο ώστε το κόψιμο των δέντρων σε μια πλατεία να γίνεται κεντρικό θέμα που απασχολεί εκατοντάδες κατοίκους, επιτροπές, δημάρχους, παρατάξεις, κεντρικά δελτία ειδήσεων κ.λπ. Βέβαια εξακολουθούν να συμβαίνουν τεράστια οικολογικά εγκλήματα για τα οποία ο κόσμος δεν αντιδρά είτε επειδή δεν τα γνωρίζει, είτε επειδή δεν μπορεί να κατανοήσει πώς αυτά θα τον επηρεάσουν μακροπρόθεσμα. Ακόμη όμως κι αν κατανοεί τις βλαβερές συνέπειες, είναι πιθανό να μην αντιδρά επειδή η αγανάκτηση και η δυναμική χάνεται στα αδιέξοδα των διαχειριστικών λύσεων που προτείνουν εκείνοι οι «επιστήμονες» που ασκούν το ρόλο του οργανικού διανοούμενου του κράτους υπέρ των συμφερόντων του κεφαλαίου, βγάζοντας λάδι όλες τις αντι-οικολογικές επενδύσεις.

Το αμέσως επόμενο διάστημα η μάχη για τους ελεύθερους χώρους, η μάχη για την αποτροπή της δυνατότητας μεταφοράς του συντελεστή δόμησης, η μάχη για τη διάσωση του Υμηττού και των υπόλοιπων περιαστικών περιοχών, ορεινών όγκων και προστατευόμενων περιοχών από τους αυτοκινητοδρόμους και τα διάφορα συμφέροντα που ζητούν νομιμοποίηση των τεράστιων και κάθε λογής επενδύσεων σε περιοχές-φιλέτα, η μάχη για τα απόβλητα και τους Ασωπούς ανοίγουν μια τεράστια βεντάλια αιχμών. Με βάση αυτές, η αντικαπιταλιστική αριστερά μπορεί να προβάλλει και να ζυμώσει σε πλατιά στρώματα εργαζομένων αιτήματα για την αποκέντρωση, τις δημόσιες μεταφορές, την ηλεκτρική ενέργεια και πώς αυτή πρέπει να παράγεται από μια δημόσια επιχείρηση, την προτεραιότητα της ποιότητας του περιβάλλοντος απέναντι στα κέρδη.

Πάνω από όλα η πολιτική μάχη που έχουμε μπροστά μας ώστε να αποτραπεί το ενδεχόμενο οικολογική πάλη στη χώρα μας να σφραγιστεί τα επόμενα χρόνια από τα επιχειρηματικά προγράμματα του ΠΑΣΟΚ και των Πρασίνων είναι σημαντικότατη και πρέπει να δοθεί μέσα από τα κινήματα, να συμπληρωθεί με επιστημονικά κριτήρια αλλά κυρίως να δοθεί με τη μορφή πολιτικής απάντησης.

Όπως έγραψε και ο Καρλ Μαρξ, «το καπιταλιστικό σύστημα δεν μπορεί να αναπαράγεται ομαλά και αενάως εκμεταλλευόμενο τις δύο πηγές πλούτου, τον Άνθρωπο και την Φύση».