Γεννημένος στις 24 Μαρτίου 1926, στο Λεγκιούνο-Σαντζιάνο της επαρχίας Βαρέζε, γιος του Φελίτσε Φο, διευθυντή των ιταλικών σιδηροδρόμων, ερασιτέχνη ηθοποιού και σοσιαλιστή, ο Ντάριο Φο μεγάλωσε πλάι σε φυσητές γυαλιού και ψαράδες ακούγοντας τις ιστορίες τους. Αυτές οι ιστορίες, όπως και οι αντίστοιχες της γιαγιάς του, ήταν και οι πρώτες αναπαραστάσεις λαϊκών διηγήσεων για τον Φο, οι οποίες έμελλε να θέσουν τις βάσεις της τέχνης του. Ο ίδιος έλεγε ότι ζώντας σε αυτό το περιβάλλον, περιτριγυρισμένος από απλούς, λαϊκούς ανθρώπους της δουλειάς, ήταν σαν να γεννήθηκε πολιτικοποιημένος. Ο Φο ποτέ δεν ήταν απλός παρατηρητής του κοινωνικοπολιτικού γίγνεσθαι. Έπαιρνε πάντοτε θέση. Σιχαινόταν άλλωστε τους μετριοπαθείς, που με υποκριτική αβρότητα και εγκράτεια κρύβονται σε μια γωνιά, μην και τους εντοπίσουν οι υπόλοιποι.

Στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου διέκοψε αναγκαστικά τις σπουδές αρχιτεκτονικής στο Μιλάνο και μαζί με την οικογένειά του πήρε μέρος στον αντιφασιστικό αγώνα. Με τον πατέρα του φυγάδευαν πρόσφυγες και στρατιώτες των Συμμάχων προς την Ελβετία. Αργότερα στρατολογήθηκε στον στρατό της φασιστικής Δημοκρατίας του Σαλό, κατάφερε όμως να δραπετεύσει και να κρυφτεί ώς το τέλος του πολέμου.

Τελειώνοντας τις σπουδές του αμέσως μετά, κι ενώ δούλευε για ένα διάστημα ως βοηθός αρχιτέκτονα, το 1950 άρχισε να εργάζεται στο θέατρο του Φράνκο Παρέντι. Έκτοτε χρησιμοποίησε την τέχνη του ως όπλο στη φαρέτρα της κοινωνικής και πολιτικής του δράσης. Το 1951 γνώρισε τη σύντροφό του, την ηθοποιό Φράνκα Ράμε, με την οποία συνέδεσε τη ζωή του, αποκτώντας κι έναν γιο, αλλά και την καλλιτεχνική του πορεία. Οι δυο τους κατέληξαν να ενοχλούν όλο και περισσότερο την πολιτική και θρησκευτική εξουσία αλλά και ακροδεξιές ομάδες.

Το 1951, η ραδιοφωνική εκπομπή «Κοκορίκο» που έκανε ο Ντάριο Φο στη RAI, το εθνικό ραδιόφωνο της Ιταλίας, ακυρώνεται, καθώς οι βιβλικές ιστορίες που είχε μετατρέψει σε πολιτική σάτιρα είχαν σκανδαλίσει τις αρχές. Στη RAI θα ξαναγυρίσει το 1962, με την εκπομπή «Καντσονίσιμα», ένα επεισόδιο της οποίας θα έχει ως συνέπεια απειλές για τη ζωή του Φο και της Ράμε, που τίθενται υπό αστυνομική προστασία. Αργότερα, όταν η εκπομπή αρχίζει να λογοκρίνεται, αποχωρούν. Η εμφάνισή τους στη RAI απαγορεύεται μέχρι το 1976, οπότε ο νέος διευθυντής καλεί τον Φο να κάνει το «Θέατρο του Ντάριο». Στο μεταξύ, γύρω στα 1955, ο Φο και η Ράμε εργάζονται και σε πλήθος κινηματογραφικές παραγωγές στη Ρώμη. Ο Ντάριο Φο μάλιστα συμμετέχει και σε παραγωγές του Ντίνο ντε Λαουρέντις, βραβευμένου με Όσκαρ στην κατηγορία του παραγωγού για το La strada (1954) του Φελλίνι.

Ο Ντάριο Φο κάνει το προσωπικό θεατρικό ντεμπούτο του το 1953 με το σατιρικό έργο Δάχτυλο στο μάτι, το οποίο ενώ γνωρίζει την αποδοχή του κοινού και την επιτυχία, ωστόσο έρχεται αντιμέτωπο με την αντίδραση από πλευράς κυβέρνησης και εκκλησίας, οπότε ο θίασος συναντά πληθώρα εμποδίων στο διάβα του. Την αναγνώριση εντός και εκτός Ιταλίας θα την κατακτήσει με το έργο Οι αρχάγγελοι δεν παίζουν φλίπερ.

Το 1959, ο Φο και η Ράμε ιδρύουν την πρώτη τους θεατρική ομάδα από κοινού ονόματι «Ντάριο Φο - Φράνκα Ράμε», η οποία παίζει για πρώτη φορά στο Piccolo Teatro του Μιλάνου και εν συνεχεία περιοδεύει στην Ιταλία. Εννέα χρόνια μετά, το 1968, οι δυο τους ιδρύουν μια νέα θεατρική κολεκτίβα, την επονομαζόμενη «Nuova Scena» και για τις ανάγκες της στέγασής της μετατρέπουν σε θέατρο ένα εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο στο Μιλάνο. Το 1970 αφήνουν τη Nuova Scena λόγω πολιτικών διαφορών και ξεκινούν την τρίτη τους θεατρική ομάδα, Collettivo Teatrale La Comune, μετατρέποντας αυτή τη φορά ένα εγκαταλελειμμένο εμπορικό κέντρο σε θέατρο, το οποίο ονομάζουν «Palazzina Liberty». Με την Comune ανεβαίνουν μερικά από τα σημαντικότερα έργα του Ντάριο Φο, ενώ μέρος εσόδων της ομάδας επί δεκατέσσερα χρόνια διατίθεται για τη στήριξη των απεργιών των ιταλικών συνδικαλιστικών οργανώσεων.

Ο Τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού, αντλεί από την πραγματική ιστορία του Τζουζέππε Πινέλλι, ο οποίος φέρεται να έπεσε από το παράθυρο του δωματίου στο οποίο ανακρινόταν. Ο Φο ήξερε, όπως το ήξερε και το κίνημα, ότι ο Πινέλλι κατηγορήθηκε άδικα και δολοφονήθηκε από τις αστυνομικές αρχές (είναι πλέον γνωστή και η ευθύνη του αστυνόμου Καλαμπρέζι). Για την τοποθέτηση της βόμβας που είχαν χρεώσει στον Πινέλλι ευθύνονταν ακροδεξιοί, οι οποίοι λειτουργούσαν στο πλαίσιο της στρατηγικής της έντασης, που είχαν εξαπολύσει οι μυστικές υπηρεσίες της Ιταλίας την περίοδο του ’70 – πιθανώς και σε συνεργασία με τη CIA.

Το Δεν πληρώνω! Δεν πληρώνω! καταπιάνεται με το «κίνημα της αυτομείωσης», που κατεξοχήν προώθησε η επαναστατική αριστερά και η εργατική αυτονομία. Με μια κωμωδία παρεξηγήσεων, ο Φο καταφέρνει να ζωντανέψει στη σκηνή την οικονομική δυσπραγία των μικρομεσαίων στρωμάτων και να χρωματίσει με φαιδρότητα το ίδιο το κίνημα, τα μέλη του οποίου αρνούνταν να πληρώσουν μέρος του αντιτίμου των προϊόντων, ως διαμαρτυρία για την τεράστια αύξηση των τιμών έπειτα από την πετρελαϊκή κρίση.

Ξαναγράφει για τρίτη φορά το Μίστερο Μπούφο, που νωρίτερα έχει διασκευάσει για την τηλεόραση και το οποίο δεν έχει διαφύγει την προσοχή διαφόρων ακροδεξιών ομάδων. Γραμμένο το 1969, φέρει διάφορα μεσαιωνικά στοιχεία και μοτίβα της Commedia dell’arte, όπως γενικά το έργο του Φο. Το σημαντικό στο συγκεκριμένο έργο είναι ότι θεωρείται η γενέθλια στιγμή του ιταλικού αφηγηματικού θεάτρου, του θεάτρου εκείνου δηλαδή στο οποίο οι ηθοποιοί δεν υποδύονται αλλά διηγούνται, παραπέμποντας ιδιαίτερα σε παλαιότερες μορφές λαϊκής προφορικής τέχνης. Με το έργο αυτό, ο Ντάριο Φο κερδίζει επάξια τον τίτλο του λαϊκού παραμυθά.

Κι αν ο Φο με την τεχνοτροπία του δίνει την εντύπωση ενός παραμυθά, τα ίδια τα έργα του φέρουν την ασίγαστη αλήθεια αυτού του κόσμου. Πίσω από τις μάσκες της Commedia dell’arte, πίσω από τα πάμπολλα αυτοσχεδιαστικά και κωμικά στοιχεία, πίσω από το παράδοξο, εμφανίζεται μεγαλόπρεπα το λαϊκό αίσθημα, το καταπιεσμένο από την εξουσία, τη δικαιοσύνη, την εκκλησία, το κεφάλαιο. Τα στοιχεία που ελαφραίνουν δραματουργικά το έργο του Φο –εν συγκρίσει, λόγου χάρη, με αντίστοιχα του Τέννεσση Ουίλλιαμς ή του Άρθουρ Μίλλερ, των οποίων ο φακός επίσης εστιάζει σε καθημερινές φιγούρες– είναι τα ίδια εκείνα στοιχεία που προσδίδουν στο έργο του τη λαϊκή αυθεντικότητα και το προφυλάσσουν από λαϊκιστικές παρεκτροπές. Πέρα από τη δραματουργική του τεχνοτροπία, ο τρόπος παρουσίασης των έργων του, όχι μόνο σε θέατρα, ραδιόφωνα και τηλεοράσεις αλλά και σε πλατείες και σε εγκαταλελειμμένα κτίρια, μαρτυρεί τη βαθιά του σχέση με τον λαό και την κοινωνία.

Ο Φο δημιουργούσε τέχνη από τα σπλάχνα του κόσμου για να την επιστρέψει σε αυτόν. Γι’ αυτό και το θέατρό του είναι το Μεγάλο Θέατρο του Κόσμου. Από την Ιταλία της καθημερινής ζωής, του δημοψηφίσματος για τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων, της κατάχρησης εξουσίας, της εκκλησίας, στον θάνατο του Άλντο Μόρο (έργο του που ποτέ δεν δημοσιεύτηκε), στη δολοφονία του Κέννεντυ, στο πραξικόπημα του Πινοτσέτ, στην πλατεία Τιενανμέν, στην κατάσταση στα παλαιστινιακά εδάφη (με το έργο Φενταγίν και ηθοποιούς-στελέχη της PLO). Άλλες φορές πάλι επέλεγε πιο συμβολικά σχήματα για να περγράψει την κοινωνική δομή, όπως στο πολύ σπουδαίο έργο Μεγάλη παντομίμα με σημαίες και μικρές και μεσαίες μαριονέτες. Σε αυτό δεν υπάρχουν χαρακτήρες· ο Φο χρησιμοποιεί μάσκες που καθεμιά αντιπροσωπεύει το κεφάλαιο, τη βιομηχανική συνομοσπονδία, τη μεγαλοοικονομία, την εκκλησία, τον λαό, επαναστάτες και αγρότες, ενώ ανάμεσά τους βρίσκεται η γιγάντια μαριονέτα του φασισμού.

Και δεν ήταν λίγες οι φορές που απειλήθηκε η ζωή όχι μόνο του Ντάριο Φο αλλά και της Φράνκα Ράμε· το 1973, στο απόγειο της κοινωνικής έντασης και της όξυνσης της δράσης παρακρατικών μηχανισμών, η Φράνκα Ράμε, απήχθη, βασανίστηκε και υπέστη σεξουαλική βία από νεοφασιστική ομάδα – σαν από ειρωνεία, την 8η Μαρτίου. Δύο μήνες μετά η ίδια επέστρεψε επί σκηνής με καινούργιους αντιφασιστικούς μονολόγους.

Ο Φο συνέβαλε επίσης ενεργά στη δημιουργία και τη δράση του Soccorso Rosso Militante (Κόκκινη Βοήθεια για Αγωνιστές). Γι’ αυτή του τη δράση έγινε ανεπιθύμητος σε πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ, που το 1981 του αρνήθηκαν τη βίζα. Το δίκτυο αυτό στόχο είχε να παρέχει βοήθεια στους εργαζόμενους κατά τη διάρκεια των αγώνων στα εργοστάσια, στους αγωνιστές-θύματα της κρατικής καταστολής, και κυρίως να παρακολουθεί τις συνθήκες διαβίωσης των πολιτικών κρατουμένων της επαναστατικής αριστεράς και να τους συνδράμει νομικά και οικονομικά. Ο Φο ήταν πάντα αγωνιστής.

Ακόμα και η κατάκτηση του βραβείου Νόμπελ το 1997 (είχε προταθεί πρώτη φορά το 1975) είχε χαρακτήρα πολιτικό, με τη Σουηδική Ακαδημία να ανακοινώνει: «Μαζί με τη Ράμε, συνεχίζοντας την παράδοση των μεσαιωνικών τζουλάρι [giullari = γελωτοποιός], περιγελά και καυτηριάζει την εξουσία, αποκαθιστώντας έτσι την αξιοπρέπεια των καταπιεσμένων, ταπεινών ανθρώπων». Εκείνος έλεγε: «Ένα θέατρο, ένα κομμάτι λογοτεχνίας, μια καλλιτεχνική έκφραση που δεν μιλούν για την ίδια τους την εποχή δεν έχουν λόγο ύπαρξης».

Με αυτή τη σκέψη για πυξίδα του, καθώς και με μπρεχτικές επιρροές στον τρόπο προσέγγισης, ο Ντάριο Φο δημιούργησε την τέχνη του, βαθιά πολιτική και αιχμηρή, που με όπλο της τη σάτιρα, την ειρωνεία, το χιούμορ πρέσβευε τη γνώση, την ελευθερία της σκέψης και της πράξης, τη δικαιοσύνη, στόχευε στην οργάνωση μιας υγιούς αντίδρασης του λαϊκού αισθήματος απέναντι σε ό,τι το καταπιέζει. Αλίμονο αν μπορούσαν να χωρέσουν σε ένα άρθρο όλα όσα ο Ντάριο Φο έδωσε στο ιταλικό και το παγκόσμιο θέατρο, αλλά κυρίως στην τέχνη την κοινωνική.

ΝΤΑΡΙΟ ΦΟ: Σε όλη τη ζωή μου δεν έγραψα ποτέ κάτι μόνο και μόνο για να διασκεδάσω (τους θεατές). Πάντα προσπάθησα να βάλω μέσα στα γραπτά μου αυτή τη ρωγμή την ικανή να θέσει σε κρίση τις σιγουριές, να θέσω υπό αμφισβήτηση τις απόψεις, να ανοίξω λίγο τα μυαλά. Όλα τα άλλα, η ομορφιά για την ομορφιά, δεν με ενδιαφέρουν.

Αυλαία