Στα κύματα της παγκόσμιας κρίσης

Λίγες μέρες μετά το δημοψήφισμα στη Βρετανία ήρθε η αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία. Σε μια περίοδο που το κύρος της Ε.Ε. αλλά και των ΗΠΑ απέχει από αυτό που ήταν κάποτε, σε μια εποχή που οι αναταράξεις είναι έντονες παντού. Όλα αυτά είναι μορφές εμφάνισης των αναταράξεων σε οικονομικό και γεωστρατηγικό επίπεδο. Αλλά καλό είναι να μην ξεχνάμε ότι φέρνουν στην επιφάνεια και τα μεγάλα υπόγεια κοινωνικά ρεύματα που αναπτύσσονται στην εποχή μας. Τι άλλο δείχνει άραγε ο πρόσφατος λόγος της Τερέζας Μέυ στο βρετανικό κοινοβούλιο[1] ή η μόνιμη επωδός του Τραμπ στην προεκλογική εκστρατεία του ότι «η αμερικανική κοινωνία έχει πολλή οργή»; Οι αστικές τάξεις δείχνουν ιδιαίτερη ευαισθησία στην αντίληψη αυτών των ρευμάτων και γενικά επιχειρούν να τα στρέψουν σε αντιδραστικές κατευθύνσεις, κατά κανόνα ρατσισμού, αυταρχισμού και ξενοφοβίας. Και ενίοτε απαντούν με ένταση της αυταρχικής σκλήρυνσης ακόμα και μέχρι του σημείου της εκτροπής. Κάτι τέτοιο έγινε και από μερίδα του κράτους στην Τουρκία πρόσφατα.

Τουρκία: Μια βαθιά πολωμένη και διαιρεμένη κοινωνία

Γιατί απέτυχε όμως; Γιατί ο στρατός δεν ήταν αρραγής κατά τη διάρκεια της απόπειρας όπως παλιότερα, γιατί ο λαός δεν έμεινε παγωμένος, γιατί η απόπειρα έγινε Παρασκευή βράδυ και όχι αργότερα μέσα στη νύχτα; Σίγουρα δεν μπορούμε να ξέρουμε όλες τις απαντήσεις, μερικές μάλιστα ίσως δεν τις μάθουμε ποτέ, ειδικά όσον αφορά τις τακτικές λεπτομέρειες, τις αιτίες και την πλήρη ροή των γεγονότων. Όμως μια γενική εικόνα υπάρχει ήδη. Και αυτή είναι ότι η τουρκική κοινωνία είναι σήμερα μια βαθιά πολωμένη κοινωνία και η έκβαση του πραξικοπήματος οξύνει περαιτέρω αυτή την κατάσταση. Οι πολώσεις της τουρκικής κοινωνίας φαίνονται χρόνια και η οικονομική κρίση τις οξύνει κι άλλο. Ας μην ξεχνάμε ότι η Τουρκία έχει μια αγορά με μια φούσκα υπερτιμημένων ακινήτων και μια οικονομία που πλέον ασθμαίνει παρά τους εντυπωσιακούς ρυθμούς ανάπτυξης λίγο καιρό πριν.

Όσο για την κοινωνική πόλωση, αυτή αποτυπωνόταν έστω και στρεβλά και στο κοινωνικό μπλοκ στήριξης του ΑΚΡ, του κόμματος του Ερντογάν και στην εκλογική γεωγραφία ευρύτερα· κάτι που φαίνεται στον εκλογικό χάρτη, όπου το ΑΚΡ, το οποίο παίρνει περίπου 50% σε όλη την επικράτεια, έχει συντριπτικά ποσοστά στις περιφέρειες της Ανατολής ενώ στα μικρασιατικά παράλια και την ευρωπαϊκή Τουρκία είναι πρώτοι οι κεμαλιστές και σε μια ενδιάμεση ζώνη παίρνουν υψηλά ποσοστά οι εθνικιστές. Αυτό αποτυπώνει τις ενδοαστικές αντιθέσεις, με μερίδες της αναδυόμενης αστικής τάξης της Ανατολίας να στηρίζονται αποφασιστικά από το ΑΚΡ κόντρα στην παραδοσιακή κεμαλική αστική τάξη. Αποτυπώνει όμως και την ευρύτερη λαϊκή διαίρεση αφού το κοινωνικό μπλοκ του ΑΚΡ περιλάμβανε ανερχόμενα μικροαστικά στρώματα αλλά και πληβειακά (στην αρχή μάλιστα και κουρδικά) στρώματα.

Οι έντονες διενέξεις με το κεμαλικό μπλοκ και τον στρατό σε προηγούμενη περίοδο οδήγησαν έπειτα από μεγάλες κρίσεις (Εργκενεκόν κ.λπ.) σε ένα νέο σημείο ασταθούς ισορροπίας. Ο Ερντογάν με ρήξεις εντός του ΑΚΡ και με τον παραδοσιακό σύμμαχό του Φετουλάχ Γκιουλέν, αλλά και με ρήξεις στο κοινωνικό-εκλογικό μπλοκ του με την επιλογή της σύγκρουσης με τους Κούρδους, βρήκε ένα σημείο ισορροπίας με μερίδα του στρατού και του κρατικού μηχανισμού. Και η πρόσφατη στροφή στην εξωτερική πολιτική, που επιχειρεί να συνάψει ξανά σχέσεις με το Ισραήλ και τη Ρωσία, μάλλον σταθεροποιούσε αυτή τη συμμαχία παρά το αντίθετο. Αυτό εξηγεί και το γιατί πλέον ο στρατός δεν ήταν αρραγής τη νύχτα του πραξικοπήματος και γιατί εμφανώς μερίδες του κράτους συγκρούστηκαν μεταξύ τους εκείνο το βράδυ. Εμφανές σημάδι κρίσης του κράτους που αν δεν επουλωθεί σύντομα θα παραγάγει σε επόμενο χρόνο και νέα επεισόδια όξυνσης αυτής της σχέσης.

Η αίσθηση ότι αυτή τη φορά «Τούρκος στράφηκε ενάντια σε Τούρκο» υποδηλώνει το βάθος του ρήγματος. Και οι εικόνες πολιτών να λιντσάρουν στρατιώτες και να βαράνε προσοχή σε αστυνομικά οχήματα που περνούν συνιστά σχεδόν αλλαγή υποδείγματος για μια κοινωνία όπου ο δημοκρατικός κόσμος σιχαινόταν την αστυνομία, το σύμβολο της αντιδημοκρατικής καταστολής, ενώ γενικά υπήρχε η αίσθηση ότι «ο στρατός έφερε τη δημοκρατία». Κι όμως, ο στρατός έχαιρε τέτοιας εκτίμησης παρά τα παλιότερα πραξικοπήματα και ίσως και γι’ αυτό εκείνα είχαν σχετική λαϊκή νομιμοποίηση.

Πράγμα που μου έκανε εξαιρετική εντύπωση όταν βρέθηκα με συντρόφους και συντρόφισσες από την Ελλάδα στο κάμπινγκ της νεολαίας του ΕΜΕΡ το καλοκαίρι του 2010 στην επαρχία της Σμύρνης και το διαπιστώσαμε ιδίοις όμμασι. Πέραν των συντρόφων του κόμματος που δεν είχαν αυταπάτες, ακόμα και κόσμος του πολιτικού περίγυρού τους που ήταν στο κάμπινγκ διατύπωνε ανοιχτά τέτοιες απόψεις. Την προέλευση τέτοιων απόψεων που ήταν διάχυτες και σε δημοκρατικό κόσμο μάς εξήγησαν οι σύντροφοι του ΕΜΕΡ στη βάση του ρόλου του στρατού στον αστικοδημοκρατικό μετασχηματισμό της χώρας. Και όλα αυτά την ώρα που ένα στρατιωτικό ελικόπτερο πέρασε συμβολικά (και με κλειστά φώτα…) πάνω από την πολιτική τελετή έναρξης του κάμπινγκ ενώ στρατιώτες πέρναγαν συχνά και επιδεικτικά από την παραλία μπροστά σε αυτό. Αυτή η αντιστροφή της διαδεδομένης αίσθησης ακόμα και σε λαϊκά στρώματα και δημοκράτες πολίτες είναι αν μη τι άλλο δείγμα των μεγάλων αλλαγών που συμβαίνουν στην τουρκική κοινωνία. Γιατί στο πραξικόπημα αντιστάθηκαν τις πρώτες ώρες πλατύτερα κομμάτια κόσμου. Από τον μηχανισμό του ΑΚΡ μέχρι κεμαλιστές και αριστερούς, που βρέθηκαν πλάι πλάι εκείνες τις στιγμές παρά την κυριαρχία στον δρόμο των κομματικών δυνάμεων του ΑΚΡ τις αμέσως επόμενες μέρες.

Για το ζήτημα των 8

Μέσα σε όλα αυτά προέκυψε και το ζήτημα των 8 φερόμενων ως πραξικοπηματιών που βρέθηκαν με ελικόπτερο στην Αλεξανδρούπολη. Και το ζήτημα είναι τι στάση πρέπει να κρατήσουμε ως αριστερά. Πολλά γράφονται και πολλά ακούγονται. Από καλέσματα να μη φανούμε στην ίδια πλευρά με εθνικιστικούς κύκλους (π.χ. Δίκτυο 21), που καλούν να μην εκδοθούν, μέχρι απόψεις «να μη βρεθούμε να λέμε το ίδιο με ΗΠΑ και ΝΑΤΟ» που φαίνεται (;) να μη θέλουν την έκδοσή τους.[2] Η απάντηση στο ερώτημα όμως δεν πρέπει να δοθεί με όρους ετεροκαθορισμού αλλά στη βάση αρχών και πολιτικών εκτιμήσεων.

Και η αναφορά στο διεθνές δίκαιο και τον σεβασμό του δεν είναι αμελητέα εν προκειμένω. Όχι επειδή υπερασπιζόμαστε «από θέση αρχής» το (αστικό και διακρατικό) διεθνές δίκαιο, ένα δίκαιο κατεξοχήν παράγωγο των διεθνών πολιτικών συσχετισμών, που συχνά εκ των υστέρων νομιμοποιεί θεσμικά το διακρατικό status quo. Αλλά επειδή στην προκειμένη περίπτωση το ζήτημα του σεβασμού της ανθρώπινης ζωής και της εξασφάλισης ότι ο εκδιδόμενος δεν θα υποστεί βασανιστήρια ή εκτέλεση είναι θεμελιώδες για την αριστερά.[3] Όπως και ο σεβασμός της εξαίρεσης από έκδοση για όσους εμπλέκονται σε πολιτικές ή στρατιωτικές διενέξεις. Στο φόντο αυτό, δεν πρέπει να μας είναι καθόλου αδιάφορες και οι εκκλήσεις Τούρκων και Κούρδων αριστερών αγωνιστών για τον σεβασμό αυτών των κανόνων τόσο στην προκειμένη περίπτωση όσο και γενικά.[4] Για όλους τους προφανείς λόγους…

Δεν ξεχνώ

Τη νύχτα που έγινε το αποτυχημένο πραξικόπημα στην Τουρκία βρισκόμουν σε μια συναυλία στο θερινό φεστιβάλ της Αρβανίτσας, μια μουσική γιορτή με πολύ κόσμο και ειδικά νεολαία. Σε μια περιοχή χωρίς τηλεφωνικό σήμα, τυχαία κάποια στιγμή μάθαμε ότι στην Τουρκία γίνεται πραξικόπημα. Στην ευρύτερη παρέα συντρόφων, συντροφισσών και φίλων που βρεθήκαμε στα βουνά της Βοιωτίας επικράτησε παγωμάρα. Κάτι τέτοιες στιγμές οι πρώτες αντιδράσεις γι’ αυτό που φάνταζε μέχρι πρότινος μακρινό ή απίθανο είναι εκείνες που πρέπει να κρατάμε κόντρα στη λήθη που επιβάλλει η δύναμη της συνήθειας με την πάροδο του χρόνου. Κόντρα στον μιθριδατισμό στον οποίο εθίζεται η κοινωνία την εποχή των τεκτονικών αλλαγών της κρίσης.

Θυμόμαστε άραγε το αντίστοιχο συναίσθημα όταν ένα ναζιστικό κόμμα στην Ελλάδα πήγε εν μία νυκτί από 0,29% στο 6,92%; Όταν μάθαμε ότι οι ναζί του Jobbik παίρνουν 15% στην Ουγγαρία; Όταν σκοτώθηκε ο Παύλος Φύσσας; Συναίσθημα που, παρεμπιπτόντως, για τους περισσότερους δεν ήταν αντίστοιχο –δείγμα του μιθριδατισμού αυτού!– κάθε φορά που μάθαιναν για έναν μετανάστη που χτυπήθηκε, για τον θάνατο του Λουκμάν, για ένα πτώμα μετανάστη που βρέθηκε σε κάδο διαμελισμένο κάπου στο κέντρο της Αθήνας.[5] Θυμόμαστε το συναίσθημα όταν μάθαμε ότι για πρώτη φορά σε χώρα στη μεταπολεμική Ευρώπη ναζί συγκυβερνούν και ελέγχουν μέρος του κρατικού μηχανισμού στην Ουκρανία υπό τις ευλογίες ΗΠΑ και Ε.Ε.; Ή φυσικά το ευχάριστο συναίσθημα που νιώσαμε όταν μάθαμε για το Occupy Wall Street, για τις μεγάλες γαλλικές απεργίες, για τις Πλατείες, για τη λαϊκή παρέμβαση που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αποτροπή της πρόσφατης απόπειρας πραξικοπήματος στην Τουρκία;

Όλα αυτά είναι δείγματα της εποχής της κρίσης, της εποχής των τεράτων που ζούμε. Μετά το 2008 ο φασισμός δεν είναι απλώς ένα επεισόδιο της μεσοπολεμικής ιστορίας, οι πόλεμοι δι’ αντιπροσώπων είναι πραγματικότητα και το ενδεχόμενο πραξικοπημάτων[6] ή ενός μεγάλου πολέμου δεν είναι πλέον ανύπαρκτο στη δημόσια διεθνή συζήτηση. Καλό είναι λοιπόν να μην το ξεχνάμε παρά τα λαϊκά ξεσπάσματα που μας γεμίζουν ενίοτε αισιοδοξία αλλά είναι ακόμη εμφανώς πίσω από τις ανάγκες της εποχής.