Ο πρώτος γύρος των εκλογών στη Γαλλία, τα γεγονότα της διάλυσης της κυβέρνησης στην Ολλανδία αλλά και η επικαιρότητα στην Ελλάδα δείχνουν μια αυξημένη επιρροή της ακροδεξιας ρητορικής. Παντού ξαναγυρίζει η κουβέντα στη σύγκριση με την Ευρώπη του μεσοπολέμου, ενώ συχνά πυκνά ακούμε για εκφασισμό της κοινωνίας ή νέο ολοκληρωτισμό. Είναι όμως τα πραγματά έτσι; Αντιμετωπίζουμε κάτι παλιό που εμφανίζεται ξανά ή έχουμε νέα δεδομένα; Μια ξενάγηση στη σκέψη των Νίκου Πουλαντζά και Ρόμπερτ Μπρέννερ για τα ζητήματα, αρκεί νομίζουμε να βάλει την κουβέντα στην ορθή της βάση.

Δημοκρατία και καπιταλισμός

Μια προσεκτική ιστορική ανάγνωση από την ανάδυση του καπιταλισμού ως σήμερα μας δείχνει οτι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής έχει συνυπάρξει με όλες τις πιθανές μορφές διακυβέρνησης ενός κράτους. Άρα η σχέση του καπιταλισμού με τη δημοκρατία δεν πρέπει να θεωρείται αυτονόητη. Σε αυτό μπορεί να μας βοηθήσει ο Ρόμπερτ Μπρέννερ μέσα από τη συμβολή του. Η γενική συμβολή του Μπρέννερ συνίσταται στο ξαναδιάβασμα της ιστορίας της εμφάνισης του καπιταλισμού όχι σαν τεχνολογικό εξελικτικό γεγονός ή σαν συμβάν ιστορικού ντετερμινισμού. Στο κεφαλαιώδες έργο του «Bourgeois Revolution and Transition to Capitalism» εξηγεί ότι ο καπιταλισμός δεν εμφανίστηκε νομοτελειακά στην Ιστορία σαν αυτονόητο εξελικτικό στάδιο μετά τη φεουδαρχία ούτε πολύ περισσότερο ήταν η αναγκαία και μόνη «επόμενη επιλογή» μετά από αυτήν.

Στο έργο του ο Μπρέννερ προσπαθώντας να διατρανώσει τα επιχειρήματα του μας παρέχει πλούσιες πληροφορίες για τη σχέση του καπιταλισμού με τη δημοκρατία. Αποδεικνυέται λοιπόν με επαρκή τρόπο ότι ουδέποτε ο καπιταλισμός σαν σύστημα «συμπάθησε» ιδιαίτερα τη δημοκρατία και μάλλον την ανέχτηκε εφόσον μετασχημάτισε προς όφελος του έννοιες όπως η ιδιότητα του πολίτη ξαναορίζοντας αυτό που λέμε «πολιτική κοινωνία», το πολιτικό εποικοδόμημα ή τον πολιτικό Ιδεολογικό Μηχανισμό του Κράτους κατά Αλτουσσέρ. Στον καπιταλισμό λοιπόν ο λαός σε αντίθεση ας πούμε με τον «Δήμο» της αρχαίας Αθήνας δεν έχει άμεσα πολιτικό περιεχόμενο. Η έννοια του πολίτη καθίσταται κενή εφόσον δεν παρέχονται σε αυτήν ορισμένες μόνο μορφές άσκησης εξουσίας όπως η καθολική ψήφος, αίτημα μάλιστα που θεσμοθετήθηκε και θεωρείται αυτονόητο μετά από αιματηρούς αγώνες δύο σχεδόν αιώνων από τη Γαλλική Επανάσταση. Έτσι λοιπόν η «ενεργή συμμετοχή» στην αστική δημοκρατία δε συνίσταται στο να επιβάλλει ο λαός τη θέληση του (όπως ονειρευόταν ας πούμε ο Ρουσσώ) αλλά να εκλέξει αυτούς τους «ειδικούς» που αναγνωρίζουν τη θέληση του λαού, τη δημιουργούν και την εξυπηρετούν.

Ολοκληρωτισμός

Σαν έννοια ο ολοκληρωτισμός εμφανίστηκε πρώτα στα έργα του Χομπς («Λεβιάθαν») και του Χέγκελ που έβλεπαν την απολυταρχική Ευρώπη της εποχής τους ως ιδανικό και το «απόλυτο κράτος» ως ύψιστη θεώρηση για την ευημερία της κοινωνίας.

Τον 20ο αιώνα, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, επαναχρησιμοποιήθηκε ο όρος «ολοκληρωτισμός» για να υποστηρίξει με σθένος κυρίως ότι υπάρχει μια ιδανική μορφή πολιτεύματος, η αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία και οι παρεκλίσσεις αυτής που είναι όλα τα άλλα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Μια από τους πιο επιφανείς εκπροσώπους της θεωρίας του ολοκληρωτισμού είναι η Hannah Arendt, που είναι αρκετά γνωστή και στην Ελλάδα. Το κυριότερο έργο της πάνω στο εν λόγω θέμα είναι οι «Πηγές του ολοκληρωτισμού»

Ο ολοκληρωτισμός σαν θεωρία για το κράτος έχει την εξής γραμμική εξέλιξη από το αρχικό μοντέλο της φιλελεύθερης κοινωνίας: αρχικά το κράτος επεμβαίνει ελάχιστα στην κοινωνία πολιτών και στην ιδιωτική σφαίρα (οικονομικός φιλελευθερισμός και αρνητικό κράτος), κατόπιν το (θετικό) κράτος αρχίζει να παρεμβαίνει σε πολλές από τις δραστηριότητες και θεσμούς της κοινωνίας πολιτών και της ιδιωτικής σφαίρας και το τελευταίο στάδιο πριν από την απαρχή του ολοκληρωτισμού χαρακτηρίζεται από τη μαζική παρέμβαση του κράτους στον οικονομικό σχεδιασμό, στις κοινωνικές υπηρεσίες, στην πρόνοια και στις ιδιοκτησιακές σχέσεις (κράτος πρόνοιας και δημοκρατικού σοσιαλισμού). Πιο αναλυτικά τα κύρια χαρακτηριστικά ενός ολοκληρωτικού συστήματος (του «ολικού» κράτους) προσδιορίζονται ως η μαζική πειθάρχηση της ζωής των ανθρώπων, η δημιουργία ενός τελειοποιημένου μηχανισμού για την κατασκευή συναίνεσης μέσω της προπαγάνδας και της κατήχησης σε συνδυασμό με την καταπίεση και το κλίμα τρόμου απέναντι σε υποτιθέμενους εχθρούς της κοινωνίας, εξωτερικούς και κυρίως εσωτερικούς.

Έτσι μέσα από τον ολοκληρωτισμό τσουβαλιάστικαν εν μία νυκτί καθεστώτα ακραία κοινωνικά όπως ο φασισμός, στρατιωτικοποιημένα όπως ο ναζισμός, στρατιωτικές δικτατορίες όπως του Φράνκο στην Ισπανία, ο κρατικός καπιταλισμός των χωρών του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και βέβαια η ΕΣΣΔ την περίοδο του Στάλιν. Ο σκοπός της χρήσης του ολοκληρωτισμού είναι προφανής: κάθε προσπάθεια «εφόδου στον ουρανό» των λαϊκών μαζών να ταυτιστεί με τις πιο μαύρες σελίδες την ανθρώπινης ιστορίας.

Η σκέψη του Νίκου Πουλαντζά: Κράτος Έκτακτης Ανάγκης

Ένα μεγάλο χτύπημα όχι μόνο στην αστική έννοια του ολοκληρωτισμού αλλά και στη σύγχυση που προκάλεσε μέσα στην Αριστερά, έφερε η ανάλυση του Νίκου Πουλαντζά στο έργο του Φασισμός και Δικτατορία. 

Ο Νίκος Πουλαντζάς ξεκινάει ορίζοντας την εξουσία ως «την ικανότητα μιας κοινωνικής τάξης να πραγματοποιήσει τα ειδικά αντικειμενικά συμφέροντά της» και από εκεί καταλήγει στη γνωστή του θέση για το κράτος ως τόπο άσκησης της εξουσίας και αναφέρεται σ’ αυτό ως «συμπύκνωση των ταξικών συσχετισμών». Εν τέλει με αυτή τη διατύπωση ο Ν.Π αναφέρεται στο κράτος όχι ως κράτος γενικά αλλά ως καπιταλιστικό κράτος. Με αυτή την έννοια, όπως γράφεται στο Φασισμός και Δικτατορία: «τόσο ο φασισμός όσο και οι άλλες μορφές αστικού κράτος είναι, όλες, μορφές του καπιταλιστικού κράτους. Πράγμα, ωστόσο που δε σημαίνει επίσης, πως δεν υπάρχουν σημαντικές διαφορές ανάμεσα σε αυτές τις μορφές, ή πως υπάρχει μια απλή γραμμική συνέχεια μεταξύ τους.» Έτσι λοιπόν, κάθε ιδιαίτερη μορφή του κράτους έκτακτης ανάγκης είναι πάντα μια μορφή καπιταλιστικού κράτους, δηλαδή ενός κράτους που εξυπηρετεί τα συμφέροντα του αστικού συνασπισμού εξουσίας.

Συμπεράσματα:

Η ακροθιγής μελέτη των συμβολών των Μπρέννερ-Πουλαντζά ανέδειξαν πώς ο καπιταλισμός ουδέποτε υπήρξε «δημοκρατικό σύστημα» παρά μόνο ίσως μέσα στη δομή της Ανώνυμης Εταιρίας όπου κάθε μέτοχος ανάλογα με το μερίδιο του έχει και ψήφους. Για την κοινωνία των πολιτών ούτε λόγος! Από τη γέννηση του ο καπιταλισμός ήταν εχθρικός προς τη δημοκρατία, με αιματηρούς αγώνες αναπροσαρμόστηκε μέσα στη κοινοβουλευτική δημοκρατία και εν τέλει σήμερα σε διάφορες περιπτώσεις καπιταλιστικών κρατών έχει πάρει μορφές κράτους έκτακτης ανάγκης, για να επιβάλλει την έξοδο του καπιταλισμού από την κρίση υπερσυσσώρευσης.

Η συζήτηση για το κράτος σήμερα λοιπόν δεν πρέπει να γίνει με όρους «επανεμφάνισης» του φασισμού/ναζισμού (ακόμα κι αν η Χρυσή Αυγή είναι στην ελληνική Βουλή με 7%) αλλά να γίνει με όρους του κράτους έκτακτης ανάγκης και ο στόχος να είναι όχι η επιστροφή στην προηγούμενη κατάσταση αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας αλλά η ψηλάφιση ενός νέου τύπου δημοκρατίας που θα ξεκινάει από τους αγώνες του λαού και θα φτάνει στην νέα πολιτική ηγεμονία της εργατικής τάξης. Ας μην ξεχνάμε ότι σε μια σειρά από κρίκους της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας τα καπιταλιστικά κράτη είναι «αδύναμοι κρίκοι» και ο καπιταλισμός είναι σε κατάσταση αγωνίας...