Ο σημαντικός Άγγλος μαρξιστής διανοητής Έρικ Χόμπσμπαουμ, επιχειρώντας μια επιστημονική περιοδολόγηση της ιστορίας στη βάση της ενότητας των γεγονότων, μιλούσε για τον «σύντομο» 20ό αιώνα, την αρχή του οποίου τοποθετούσε στο 1917, τότε που, εν μέσω του Μεγάλου Πολέμου, η ιμπεριαλιστική αλυσίδα κλονιζόταν απ’ άκρη σ’ άκρη από τις εσωτερικές της αντιθέσεις και η ιστορική δυναμική αναζητούσε τον «πιο αδύναμο κρίκο» για να ξεχυθεί και να γίνει πραγματικότητα Και τον βρήκε τη χρονιά που οι μπολσεβίκοι, με το πλήθος του εξαθλιωμένου από τον πόλεμο, ρωσικού λαού στο πλευρό τους, εφόρμησαν στα ανάκτορα και, καταλαμβάνοντας την εξουσία, εξέθεσαν ανεπανόρθωτα τους Ευρωπαίους σοσιαλιστές, που με τα βλέμματα στραμμένα στη Γαλλία και τη Γερμανία θεωρούσαν τη Ρωσία μια χώρα καπιταλιστικά υπανάπτυκτη, που είχε μπροστά της πολλά ενδιάμεσα βήματα μέχρι τον σοσιαλισμό.

Η ταξική διάρθρωση της ρωσικής κοινωνίας

Είναι αλήθεια ότι η Ρωσία του 1917, με τη συντριπτικά αγροτική οικονομία των μικροκαλλιεργητών, τα ισχυρά κατάλοιπα μιας κοινωνικής δομής ασιατικού τύπου, βασισμένη στην κοινοτική ιδιοκτησία και καλλιέργεια της γης, λίγο προσομοίαζε με ανεπτυγμένη καπιταλιστική κοινωνία, τουλάχιστον ιδωμένη στα πρότυπα των σύγχρονών της χωρών της δυτικής Ευρώπης. Κάτω όμως από τα επιφαινόμενα, η πραγματικότητα ήταν πολύ διαφορετική. Η αγροτική μεταρρύθμιση του 1861 είχε σημάνει το τέλος της δουλοπαροικίας, καταργώντας την αγγαρεία και θεσμοθετώντας τις «πληρωμές εξαγοράς», δηλαδή υποχρεώνοντας τους (πρώην) κολίγους να εξαγοράσουν από τους τσιφλικάδες το κομμάτι γης του τσιφλικιού το οποίο καλλιεργούσαν (στο πλαίσιο των σχέσεων δουλοπαροικίας) για τον εαυτό τους. Η ρύθμιση αυτή επιτάχυνε τη διαδικασία εκχρηματισμού της κοινοτικής γεωργίας και έστρεψε τα γεωργικά νοικοκυριά από την αυτοκαταναλωτική στην εμπορευματική οικονομία. Οι νέες (καπιταλιστικές) κοινωνικές σχέσεις και σχέσεις εκμετάλλευσης που αναπτύσσονταν στο εσωτερικό των κοινοτήτων σταδιακά γίνονταν κυρίαρχες, επικαλύπτοντας ή εκτοπίζοντας τις παραδοσιακές ασιατικές κοινωνικές σχέσεις. Τις θεμελιώδεις αυτές αλλαγές στη δομή και διάρθρωση της ρωσικής κοινωνίας είχε διαγνώσει ο Λένιν ήδη από την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, ανάγοντάς τες σε βασικό αντικείμενο της θεωρητικής του παρέμβασης, έναντι στις κυρίαρχες τότε θέσεις των σοσιαλδημοκρατών, που ήθελαν τη Ρωσία μια «λαϊκή οικονομία», όπου δέσποζε ακόμη η αγροτική παραγωγή και δεν είχε κυριαρχήσει το κεφάλαιο.

Η Επανάσταση του 1905 και πορεία προς το ’17

Τις ραγδαίες αυτές αλλαγές στον κοινωνικό ιστό της Ρωσίας, απόρροια των μετασχηματισμών των παραγωγικών σχέσεων στο επίπεδο της οικονομίας, ήρθε να αναδείξει μια σειρά πολιτικών εξελίξεων τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στο διεθνές της περιβάλλον. Ο ρωσοϊαπωνικός πόλεμος που ξεσπά το 1904 οδηγεί σε συντριβή του ρωσικού ιμπεριαλισμού. Στο φόντο της αποσταθεροποίησης του τσαρικού κράτους που προκαλεί η διαφαινόμενη ήττα, ξεσπούν μεγάλες απεργιακές κινητοποιήσεις σε όλες τις μεγάλες βιομηχανικές πόλεις. Η βίαιη κατάπνιξη της διαδήλωσης των απεργών στο εργοστάσιο Πουτίλοφ στην Πετρούπολη στις 9 Γενάρη του 1905 δεν μπορεί να ανακόψει το επαναστατικό κύμα που διαδίδεται σε όλη τη χώρα. Οι αγρότες καίνε τα τσιφλίκια, φοιτητές και μαθητές εξεγείρονται, ενώ σε τμήμα του στρατού εκδηλώνεται ανταρσία με αποκορύφωμα την περίπτωση του θωρηκτού «Ποτέμκιν». Ο τσάρος, μην μπορώντας να καταπνίξει την επανάσταση, αναγκάζεται να συμβιβαστεί με τη δημιουργία νομοθετικού σώματος, της Δούμας, που αποτελεί και βασικό αίτημα των μενσεβίκων. Οι τελευταίες ένοπλες εξεγέρσεις που γίνονται στη Μόσχα καταστέλλονται, και η επανάσταση του 1905 φτάνει στο τέλος της, «η εργατική τάξη όμως έχει πάρει ένα μεγάλο μάθημα εμφυλίου. Η επαναστατική διαπαιδαγώγηση του προλεταριάτου προχώρησε σε μία μέρα τόσο όσο δεν μπορούσε να προχωρήσει μέσα σε μήνες και χρόνια μιας άχαρης, συνηθισμένης, κακομοίρικης ζωής» (Λένιν 1905).

Πραγματικά εκείνες τις λίγες ημέρες ήρθαν στο προσκήνιο οι για χρόνια συσσωρευόμενες αντιθέσεις της ρωσικής κοινωνίας. Η εκρηκτική συνύπαρξη καπιταλιστικών και προκαπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, κυρίως στον αγροτικό τομέα, η άνοδος των εργατικών κινημάτων, η αδιέξοδη βία και η καταστολή του τσαρικού καθεστώτος, η αδυναμία διαμόρφωσης μιας ιμπεριαλιστικής πολιτικής εκδηλώνονται εκρηκτικά και συμπυκνώνονται στο αίτημα κατοχύρωσης δημοκρατικών θεσμών, ανατροπής του τσαρισμού, απόδοσης γης στους αγρότες, εργασιακές κατακτήσεις για τους εργάτες. Είναι η στιγμή που αναδύεται μια πρωτότυπη μορφή οργάνωσης του λαϊκού αγώνα, τα σοβιέτ των εργατών και αγροτών, συμβούλια που εκφράζουν αποκλειστικά τα συμφέροντα των κατώτερων τάξεων και γίνονται η κοιτίδα επαναστατικών ιδεών και διεργασιών. Η κοινωνική αλλαγή είναι πια ανοιχτό θέμα και η συζήτηση που ξεκινά στο εσωτερικό του Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος φανερώνει διαφορετικές αντιλήψεις, εκτιμήσεις και στρατηγικές. 

Οι μεν μενσεβίκοι επιμένουν στην ανάγκη μιας αστικοδημοκρατικής επανάστασης υπό την ηγεσία της αστικής τάξης για την ανατροπή του τσάρου, προσκολλημένοι στη μηχανιστική λογική που έχει επικρατήσει στη Δεύτερη Διεθνή, σύμφωνα με την οποία για να διαμορφωθούν οι συνθήκες για την προλεταριακή επανάσταση θα πρέπει πρώτα ο καπιταλισμός να περάσει από ένα στάδιο ωρίμανσης. Η εργατική τάξη θα πρέπει να περιοριστεί σε οικονομικά αιτήματα με σκοπό να βελτιώσει τους όρους διαβίωσής της χωρίς να προβάλει πολιτικά αιτήματα διεκδίκησης της κρατικής εξουσίας.

Απέναντι στον οικονομισμό-εξελικτικισμό της Δεύτερης Διεθνούς, οι μπολσεβίκοι αντιτάσσουν μια επαναστατική στρατηγική. Αυτή προτάσσει τον στόχο κατάληψης της πολιτικής εξουσίας από την εργατική τάξη, υπό την καθοδήγηση του επαναστατικού κόμματος, της αυτοτελούς μορφής συγκρότησης της πρωτοπορίας της. Σε αυτή την πορεία προς την εξουσία σύμμαχος της εργατικής τάξης πρέπει να είναι οι πλατιές αγροτικές μάζες. Η ανερχόμενη λαϊκή δυναμική διαμορφώνει τους όρους ανατροπής του τσαρισμού και οι μπολσεβίκοι εκτιμούν ότι η αστική τάξη δεν μπορεί να αποτελέσει ηγέτιδα δύναμη. Το προλεταριάτο, που έχει αναδειχτεί σε κυρίαρχη κοινωνική και πολιτική δύναμη, καλείται να καθοδηγήσει την αστικοδημοκρατική επανάσταση.

Απ’ τον Φλεβάρη στον Οκτώβρη

Τον Γενάρη του 1917 κι ενώ ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος εξελίσσεται δυσμενώς για τη Ρωσία, ξεσπά ένα τεράστιο απεργιακό κίνημα με βασικό αίτημα να σταματήσει ο πόλεμος. Ο στρατός που καλείται να καταστείλει τις διαδηλώσεις απειθαρχεί κι ένα μέρος του προσχωρεί στους διαδηλωτές. Ο τσάρος αναγκάζεται σε παραίτηση και τη θέση του παίρνει νέα κυβέρνηση υπό τον πρίγκιπα Λβοφ. Η επανάσταση έχει αστικοδημοκρατικά χαρακτηριστικά και δίνει την εξουσία στα χέρια των από καιρό οικονομικά κυρίαρχων μεγαλοτσιφλικάδων και αστών. Όμως η εκρηκτική λαϊκή δυναμική καθιερώνει τα σοβιέτ των εργατών και στρατιωτών ως θεσμό λαϊκής εξουσίας, παράλληλα με την κυβέρνηση της αστικής τάξης. «Η εξουσία αυτή είναι εντελώς διαφορετικού είδους από την εξουσία που υπάρχει στην κοινοβουλευτική αστική δημοκρατία του συνηθισμένου ώς τα σήμερα τύπου [. . .], τα βασικά της γνωρίσματα είναι: 1) πηγή της εξουσίας δεν είναι ο νόμος, που έχει συζητηθεί και ψηφιστεί προηγούμενα από τη βουλή, αλλά η άμεση πρωτοβουλία των λαϊκών μαζών από τα κάτω και τοπικά [. . .], 2) αντικατάσταση της αστυνομίας και του στρατού, που είναι θεσμοί αποσπασμένοι από τον λαό και αντίθετοι προς τον λαό, με τον άμεσο οπλισμό του λαού [. . .], 3) η υπαλληλία, η γραφειοκρατία είτε αντικατασταίνονται κι αυτές από την άμεση εξουσία του ίδιου του λαού, είτε μπαίνουν τουλάχιστο κάτω από έναν ιδιαίτερο έλεγχο, μετατρέπονται όχι μόνο σε αιρετές, μα και σε ανακλητές στην πρώτη απαίτηση του λαού, περιορίζονται στη θέση απλών εντολοδόχων» (Λένιν 1917).

Μέσα στον επαναστατικό αναβρασμό που εκκολάπτεται πίσω από το καθεστώς της δυαδικής εξουσίας, οι μπολσεβίκοι διευρύνουν την επιρροή τους σε κοινωνικά στρώματα στα οποία άλλοτε απευθύνονταν μειοψηφικά, όπως οι αγρότες. Ο Λένιν δεν τρέφει τις αυταπάτες της λογικής των σταδίων που οδηγούν μενσεβίκους και εσέρους στην απόρριψη της προοπτικής της προλεταριακής επανάστασης, επιμένοντας στην οικοδόμηση της αστικής κοινωνίας. Διαισθανόμενος την κρισιμότητα της στιγμής για το προχώρημα της επανάστασης, επιστρέφει στη Ρωσία και δημοσιεύει τις «Θέσεις του Απρίλη». Εκεί κωδικοποιεί το πέρασμα από την αστικοδημοκρατική στην προλεταριακή επανάσταση μέσα από βασικά αιτήματα όπως η κατάσχεση των τσιφλικιών και η εθνικοποίηση της γης, ο εργατικός έλεγχος στη βιομηχανία και ο εξοπλισμός του λαού προς αντικατάσταση του στρατού.

Ούτε η νέα κυβέρνηση από συνταγματικούς δημοκράτες (καντέτους), μενσεβίκους και σοσιαλεπαναστάτες (εσέρους) που σχηματίζεται τον Μάη μπορεί να ανακόψει την επαναστατική δυναμική που ξεδιπλώνεται. Οι μετριοπαθείς σοσιαλιστές της Προσωρινής Κυβέρνησης γίνονται όλο και λιγότερο συμπαθείς στις πλατιές μάζες, κυρίως λόγω του γεγονότος ότι δεν μπορούν να απεμπλέξουν τη χώρα από τον πόλεμο, που τις σέρνει σε μια παρατεινόμενη εξαθλίωση. Τα γεγονότα έχουν πάρει τον δρόμο τους. Το σύνθημα δίνεται: «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ». Και η έφοδος ξεκινά...

Η Προσωρινή Κυβέρνηση έχει ανατραπεί. Η κρατική εξουσία πέρασε στα χέρια του οργάνου του Σοβιέτ των αντιπροσώπων των εργατών και των στρατιωτών της Πετρούπολης, της Επαναστατικής Στρατιωτικής Επιτροπής, που ηγείται του προλεταριάτου της Πετρούπολης και της φρουράς. 

Ο σκοπός για τον οποίο πολέμησε ο λαός, δηλαδή η άμεση προσφορά δημοκρατικής ειρήνης, η κατάργηση της ιδιοκτησίας στη γη, ο εργατικός έλεγχος την παραγωγή και η εγκαθίδρυση της Σοβιετικής Εξουσίας, αυτός ο σκοπός εξασφαλίστηκε.

Ζήτω η επανάσταση των εργατών, στρατιωτών και αγροτών.

Η Επαναστατική Στρατιωτική Επιτροπή του Σοβιέτ των Εργατών και Στρατιωτών της Πετρούπολης, 25 Οκτώβρη (7 Νοέμβρη) 1917 

Η εισβολή του Οκτώβρη στο προσκήνιο της ιστορίας

Η πρώτη νικηφόρα προλεταριακή επανάσταση στην ιστορία είναι γεγονός και η επόμενη μέρα της επανάστασης φέρνει τη σοβιετική εξουσία αντιμέτωπη με τις απαιτήσεις ενός επαναστατικού μετασχηματισμού σε όλες τις πλευρές της κοινωνικής ζωής. Το παζλ των πιεστικών πρακτικών αναγκών παρ’ όλα αυτά δεν καταφέρνει να καταστείλει την απελευθέρωση τάσεων επαναστατικού πειραματισμού: εισδοχή των μαζών στο προσκήνιο της άσκησης εξουσίας και στην πολιτική, επαναστατική εκδοχή του σχολείου εργασίας, προσπάθεια για μια πρωτότυπη επαναστατική τέχνη, αμφισβήτηση του θεσμού της οικογένειας και της αστικής ηθικής, ριζοσπαστικές τάσεις χειραφέτησης των γυναικών.

Ο Οκτώβρης προσφέρει μια επαναστατική θεωρία με τα απαραίτητα μεθοδολογικά εργαλεία και την πείρα για τη χάραξη μιας γνήσιας επαναστατικής στρατηγικής. Τη συγκεκριμένη ταξική ανάλυση των συγκεκριμένων κοινωνικών σχηματισμών, την πολιτική συγκρότηση και οργάνωση του πολιτικού αγώνα της εργατικής τάξης, τις συμμαχίες με τα υπόλοιπα καταπιεζόμενα λαϊκά στρώματα ως αναγκαίο όρο για την επαναστατική πολιτική, την αναγκαιότητα κατάληψης της πολιτικής εξουσίας και εγκαθίδρυσης του προλεταριακού κράτους. Συνάμα επανασυνδέει δυναμικά την θεωρία αυτή με την πράξη. Βγάζει τη μαρξιστική επιστήμη από τις κρυψώνες των ναρόντνικων και των άλλων «συνωμοτών», όπου ως τότε ευδοκιμούσε, και τη διαχέει στις πλατιές μάζες, μετατρέποντάς τη σε λαϊκή ιδεολογία, ενώ παράλληλα κλείνει τον κύκλο μιας γενιάς μαρξιστών ακαδημαϊκών (κυρίως αυτών της Δεύτερης Διεθνούς), αποστειρωμένων από την πολιτική πρακτική.

Οι εντυπωσιακές κατακτήσεις των εργαζομένων στο νεοσύστατο σοβιετικό κράτος (εγγυημένη απασχόληση, αμοιβή, στέγαση, ασφάλιση, εκπαίδευση, ισχυρά δικαιώματα στο επίπεδο του εργασιακού χώρου, ανάδειξη του βιομηχανικού εργάτη σε κοινωνικό πρότυπο) λειτουργούν ως παράδειγμα για τις πλατιές εργατικές μάζες σε όλο τον κόσμο, ενθαρρύνουν τη δημιουργία συνδικάτων, τις ωθούν σε δυναμικές κινητοποιήσεις και εγείρουν αντίστοιχες διεκδικήσεις 

Αυτή η νέα επαναστατική προοπτική, που λίγα χρόνια αργότερα ντύνεται και με την αίγλη της αντιφασιστικής νίκης, διέπει από εκεί και ύστερα σαν κόκκινη κλωστή τις ιστορικές εξελίξεις και αφήνει το ανεξίτηλο χνάρι της πάνω τους. Εμπνέει και στιγματίζει κάθε λεπτό του λαϊκού κινήματος: από τα αντιφασιστικά εθνικοαπελευθερωτικά μέτωπα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου και τις σοσιαλιστικές επαναστάσεις των χωρών της ανατολικής Ευρώπης και της Ασίας μέχρι τον αγώνα της ανεξαρτησίας των χωρών της Αφρικής και την αντιιμπεριαλιστική πάλη των λαών της Λατινικής Αμερικής.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση γέμισε αισιοδοξία τις απανταχού καταπιεζόμενες λαϊκές μάζες και κατέστησε σαφές με έναν αμετάκλητο ιστορικό τρόπο ότι ο καπιταλισμός δεν αποτελεί αναπόδραστο ιστορικό ορίζοντα. Αντίθετα υπάρχει η δυνατότητα του επαναστατικού κοινωνικού μετασχηματισμού στην πορεία για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση και καταπίεση. Κι αυτή η πορεία δεν μπορεί παρά να περνά μέσα από την επαναστατική ρήξη και σύγκρουση με την εξουσία της αστικής τάξης. Δεν είναι τυχαίο που με το τέλος του «σύντομου αιώνα», το 1989, όταν τα καθεστώτα του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού άρχισαν να καταρρέουν το ένα μετά το άλλο, οι Κασσάνδρες τις αστικής διανόησης έσπευσαν να αναγγείλουν και το τέλος της ιστορίας. Ευτυχώς για εμάς, η ιστορία φρόντισε να τους διαψεύσει σύντομα. Η Μπολιβαριανή Επανάσταση στη Βενεζουέλα και τα σύγχρονα πειράματα στη Λατινική Αμερική, το αντάρτικο του Νεπάλ, οι τεράστιες διαδηλώσεις ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, το αντιπολεμικό κίνημα, η αντίσταση των λαών της Γαλλίας και της Ολλανδίας στο Ευρωσύνταγμα και οι τις εκρήξεις της γαλλικής και ελληνικής νεολαίας δείχνουν ότι η ρωγμή που άνοιξε τον Οκτώβρη του ’17 όχι μόνο δεν έχει κλείσει αλλά συνεχίζει να εμπνέει τις αγωνιζόμενες μάζες σε όλο τον κόσμο και να οικοδομεί τους σεισμούς του μέλλοντος.

*Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο Εκτός Γραμμής 18, τον Δεκέμβριο του 2007, στον φάκελο κειμένων «Ξαναγυρνώντας στον κόκκινο Οκτώβρη».