Ας μη βγάζουμε βιαστικά συμπεράσματα για την Τουρκία και κυρίως ας μην κάνουμε άστοχες συγκρίσεις με τις αραβικές εξεγέρσεις. Η πρώτη εκτίμηση είναι ότι πρόκειται για μια εκρηκτική αντίδραση νέων σε ηλικία εκκοσμικευμένων μεσοστρωμάτων που καταπιέζονται αφόρητα από την κοινωνική ισλαμοποίηση και τον αυταρχικό λαϊκισμό του Ερντογάν και τα οποία η παραδοσιακή αντιπολίτευση δεν μπορεί να εκφράσει. Αν παραβάλλουμε τις πόλεις όπου κυρίως εκδηλώνεται η εξέγερση εκτός Κωνσταντινούπολης

με τον εκλογικό χάρτη της Τουρκίας, θα δούμε ότι εν πολλοίς ταυτίζονται με τις περιοχές όπου το κόμμα ΑΚΡ του Ερντογάν είναι αδύναμο. Οι διαδηλώσεις όμως θα συνεχιστούν και θα αποτελέσουν το πρώτο πραγματικό τεστ της πολιτικής ισλαμοποίησης του Ερντογαν. Ωστόσο ας μην ξεχνάμε ότι πήρε 47% των ψήφων στις πολύ πρόσφατες εκλογές και, το κυριότερο, ότι δεν φαίνεται να υπάρχει εναλλακτική δύναμη εξουσίας από αυτήν του ΑΚΡ. Ο στόχος όμως των διαδηλωτών δεν είναι το κόμμα ή η κυβέρνηση, αλλά ο Ερντογάν και κυρίως ο αυταρχικός τρόπος διακυβέρνησης. Χιλιάδες δημοσιογράφοι, διανοούμενοι, αριστεροί, αναρχικοί και Κούρδοι ακτιβιστές κρατούνται για μήνες χωρίς δίκη στις τουρκικές φυλακές.

Η Τουρκία βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Υπάρχουν τρεις βασικές δυναμικές που θα καθορίσουν τα πράγματα: πρώτον, μια διαρκής «ισλαμοποίηση» της κοινωνίας «από τα κάτω» και του κράτους «από τα πάνω». Και όταν λέμε ισλαμοποίηση «από τα κάτω», εννοούμε κυρίως το κίνημα / δίκτυο που ίδρυσε ο αυτοεξόριστος στις ΗΠΑ Τούρκος πολυεκατομμυριούχος και πνευματικός ηγέτης Φετουλάχ Γκιουλέν. Δεύτερον, ένας εξαιρετικός δημογραφικός δυναμισμός που δεν συμβαδίζει με την οικονομική ανάπτυξη παρά τα φαινόμενα. Ήδη οι φρενήρεις ρυθμοί ανάπτυξης της προηγούμενης τριετίας επιβραδύνονται σοβαρά από 9% σε λιγότερο από 3% το 2012. Την ίδια στιγμή, διογκώνεται υπερβολικά η αγορά γης και τα δάνεια για αγορά κατοικιών δημιουργώντας τα γνώριμα χαρακτηριστικά φούσκας που είδαμε στη Νότια Ευρώπη. Τρίτον, ένας επανακαθορισμός του τουρκικού κράτους και της κοινωνίας με τις διάφορες και διαφορετικές μεταξύ τους εθνοθρησκευτικές (τις περισσότερες φορές καθόλου αποσχιστικές) ομάδες. Εδώ δεν εννοούμε μόνο τους Κούρδους που αναζητούν μια νέα σχέση με την ταυτότητα του τουρκικού κράτους, αλλά και θρησκευτικές κοινότητες όπως των Αλεβιτών (10%-20% του πληθυσμού) που δεν διατυπώνουν κανένα αίτημα για απόσχιση ή αυτονομία, αλλά δεν έχουν και καμία διάθεση να βρεθούν υπό την πίεση ενός άκαμπτου σουνιτικού ισλαμικού καθεστώτος Η ανυπαρξία, τέλος, αντίρροπων προς την ισλαμοποίηση αριστερών (μη κεμαλικών) δυνάμεων δημιουργεί πολιτικό και κινηματικό κενό που θα καλυφθεί από εκρήξεις όπως αυτή που παρακολουθούμε ολίγον ξαφνιασμένοι.

Αυτήν τη στιγμή δεν πρέπει κανείς να χάνει από την οπτική του τρία βασικά στοιχεία:

Πρώτον, την αδιάλειπτη ύπαρξη δύο ρευμάτων στην τουρκική πολιτική και κοινωνία από τους Νεότουρκους και δώθε, χονδρικά το κοσμικό και το ισλαμικό. Σε όλες μάλιστα τις μεγάλες σχετικά ανόθευτες κρίσιμες πολιτικές μάχες το δεύτερο υπερίσχυσε (από τον Μεντερές ώς τον Ερμπακάν και τον Ερντογάν). Συνεπώς αυτό που συμβαίνει σήμερα αντανακλά τον βαθύ αυτόν διχασμό της Τουρκίας, που μέχρι τη δεκαετία του 1990 επιλυόταν υπέρ του πρώτου ρεύματος με τη βοήθεια των τανκς και έτσι δεν είχε ανάγκη να εξεγερθεί.

Δεύτερον, την εσωτερική ζύμωση και τον ανταγωνισμό εντός του τουρκικού πολιτικού και κοινωνικού Ισλάμ (κίνημα Φετουλάχ Γκιουλέν κ.λπ.) που δεν βλέπουν με καλό μάτι τις τάσεις ηγεμονίας του Ερντογάν όχι μόνο επί του τουρκικού πολιτικού συστήματος, αλλά του τουρκικού και εν γένει σουνιτικού Ισλάμ. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ηγέτης του κινήματος είχε ταχθεί κατά του απόπλου του πλοίου «Μαβί Μαρμαρά» για τη Γάζα και της συνακόλουθης εμπλοκής με το Ισραήλ.

Το τρίτο στοιχείο που αποσιωπάται και από σχεδόν όλους τους αναλυτές είναι η σημαντική κινηματική παρουσία της εξωσυστημικής Αριστεράς και του αντιεξουσιαστικού χώρου, χωρίς την οποία η εξέγερση των εύπορων κοσμικών μεσοστρωμάτων θα ήταν υγιεινός περίπατος. Πώς επανέκαμψαν αυτά τα κινήματα; Πού βρήκαν αυτόν τον δυναμισμό παρά τη μακροχρόνια άγρια καταστολή τους από το τουρκικό κράτος (βαθύ και ρηχό);

Τα χαμόγελα θα πρέπει να άνθισαν από την εξέγερση της Ταξίμ, στη Δαμασκό, το Τελ Αβίβ, την Ουάσιγκτον και κάποιες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Για το ασαντικό καθεστώς και το Ισραήλ τα πράγματα είναι απλά, αποδυναμώνεται ένας σοβαρός αντίπαλος ή ανταγωνιστής. Για την Ουάσιγκτον το ψαλίδισμα των φτερών του Ερντογάν τους απαλλάσσει από την ανάδειξη ενός περιφερειακού ηγέτη. Πάντοτε οι ΗΠΑ δυσφορούν απέναντι σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο ακόμη και όταν ο ηγέτης είναι σύμμαχος. Το πάντα έγκυρο ως προς τις προθέσεις τού διεθνούς status quo «Economist» είχε εδώ και έναν μήνα αρχίσει την «αποκαθήλωση» του Ερντογάν. Και, τέλος, ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες ένιωσαν ότι θα απαλλαγούν για λίγο από τις «οχλήσεις» της ενταξιακής διαδικασίας της Τουρκίας και γι' αυτό μάλλον έσπευσαν να καταδικάσουν την υπερβολική αστυνομική βία και καταστολή, όταν παρέμεναν εκκωφαντικά σιωπηλοί στην ωμή καταστολή στις πλατείες της Ελλάδας και της Ισπανίας.

*Ο Σωτήρης Ρούσσος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και επιστημονικός υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών. Το παραπάνω άρθρο δημοσιεύθηκε στην ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας «Το Ποντίκι», τη Δευτέρα 10 Ιουνίου 2013.

Δημοσιεύτηκε στην Ιστοσελίδα ΙΣΚΡΑ στις 11.06.13