Μπορείς να σπάσεις ένα κανονιστικό πλαίσιο που παρουσιάζεται ως επιβεβλημένο; Αυτό ήταν το βασικό ερώτημα που μου γεννήθηκε παρακολουθώντας για δεύτερη φορά την ταινία του Γιώργου Λάνθιμου O αστακός. Αργός ρυθμός, κανονικότητα, ήρωες πνιγμένοι στον ατομικό δρόμο· μια ταινία που η παρακολούθησή της και μόνο προκαλεί καταπίεση. Ένας από τους βασικούς κανόνες του μύθου λέει ότι για να μπορείς να ζήσεις μαζί με κάποιον άλλον, για να έχεις έναν/μία σύντροφο, πρέπει να υπάρχει ανάμεσά σας έστω ένα κοινό στοιχείο. Από κει και πέρα, διάφοροι άλλοι κανόνες δημιουργούν ένα πλαίσιο στο οποίο οι ήρωες οφείλουν να υπακούουν.

Η κοινωνία σού απαγορεύει να ζήσεις στην πόλη ως ατομικότητα. Στην περίπτωση που είσαι μόνος/η υποχρεούσαι να μείνεις για ένα διάστημα σε ένα ξενοδοχείο μαζί με άλλους μοναχικούς, σαν μια τελευταία ευκαιρία να βρεις ταίρι. Αν δεν τα καταφέρεις ούτε τότε, μεταμορφώνεσαι σε ζώο. Έχεις όμως την ελευθερία της επιλογής να γίνεις όποιο ζώο θες εσύ. Το ξενοδοχείο αποτελεί ένα κοινωνικό υποσύνολο που κινείται επίσης μέσα σε κανονιστικό πλαίσιο. Εύκολα γίνεται ο παραλληλισμός με μια φυλακή. Μπαίνοντας, αφήνεις τα προσωπικά σου αντικείμενα, προμηθεύεσαι ρούχα –κοινά για όλους–, σου δίνουν δωμάτιο, τρως σε συγκεκριμένη ώρα κ.λπ. Εντός αυτού του πλαισίου σού δίνεται η ευκαιρία να «ζευγαρώσεις». Μπορείς όμως να κερδίσεις χρόνο και να έχεις παραπάνω μέρες διαμονής και ζωής ως άνθρωπος αν είσαι καλός στο κυνήγι, αν καταφέρεις να πιάσεις πολλούς «μοναχικούς». Η πειθαρχική εξουσία καταφέρνει λοιπόν όχι μόνο να ελέγχει τα σώματα επί των οποίων ασκείται αλλά και να τα κάνει παραγωγικά για την ίδια, χρησιμοποιώντας τα για να εξουδετερώσει μια οργανωμένη πολλαπλότητα που αντιστέκεται: τους μοναχικούς.

Ο αντίπαλος λοιπόν είναι η κοινωνία των μοναχικών. Μια ομάδα ανθρώπων που αρνήθηκαν να ακολουθήσουν τον βασικό κανόνα της πόλης, να ζουν δηλαδή σε ζευγάρια, και επέλεξαν να ζουν στο δάσος ως μοναχικοί. Εξαρχής θα μπορούσε αυτό να θεωρηθεί ένα αντάρτικο, μια επαναστατική πράξη, αλλά είναι όντως έτσι; Ο δημιουργός επιλέγει να εμφανίσει τους μοναχικούς ως μια περιθωριακή ομάδα. Αλλά δεν είναι αυτό το βασικό πρόβλημα. Το βασικό πρόβλημα είναι ότι αυτή η ομάδα δεν αποτελεί τίποτα περισσότερο από την άλλη όψη του ίδιου νομίσματος. Η εξουσία αυτή τη φορά συγκεντρώνεται στο πρόσωπο της αρχηγού των μοναχικών και κάτω από αυτή την εξουσία ορθώνεται ξανά ένα κανονιστικό πλαίσιο. Δεν μπορείς να φλερτάρεις, οφείλεις να σκάψεις τον λάκκο σου, να ακούς μόνος σου μουσική. Κι αν παρεκκλίνεις, τότε και πάλι τιμωρείσαι. Οι μοναχικοί έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό, μα στην πραγματικότητα δεν δρουν ως συλλογικότητα αλλά ως σύνολο ατομικοτήτων. Στο τέλος της μέρας, καθένας είναι μόνος του και αυτός είναι ο σκοπός.

Το έργο του Λάνθιμου συνολικά έχει ενδιαφέρον, είτε αυτό βρίσκεται στον Κυνόδοντα είτε στον Αστακό, μόνο και μόνο γιατί αποτυπώνει μια πειθαρχική κοινωνία μέσα από έναν μεγεθυντικό φακό, με εξουσίες και κανόνες που ίσως μοιάζουν υπερβολικοί και ακραίοι. Ωστόσο, και στις δύο περιπτώσεις, ο δημιουργός δεν αναζητά την πιθανότητα της συλλογικής απάντησης αλλά του ατομικού δρόμου.

Στον Κυνόδοντα ο βασικός κανόνας είναι ότι πρέπει να χάσεις τον κυνόδοντά σου ώστε να μπορείς να βγεις απ’ το σπίτι· στον Αστακό πρέπει να έχεις ένα τουλάχιστον κοινό με τον/την σύντροφό σου. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις λοιπόν ο βασικός ήρωας βρίσκει διέξοδο υποκύπτοντας στην πραγματικότητα στον βασικό κανόνα: η κοπέλα σπάει τον κυνόδοντά της και το σκάει από το σπίτι, ο άντρας (μοιάζει να) τραυματίζει τα μάτια του ώστε να τυφλωθεί και να αποκτήσει τουλάχιστον ένα κοινό χαρακτηριστικό με τη σύντροφό του.

Ρισκάροντας έναν παραλληλισμό, θα μπορούσε να πει κανείς ότι αντίστοιχα κανονιστικά πλαίσια αντιμετωπίζουμε και σήμερα. Είτε αυτό έχει να κάνει με κανόνες που μας επιβάλλονται είτε με μια νέα «κανονικότητα» που μέχρι πριν από λίγα χρόνια μπορεί να μας φαινόταν αδιανόητη. Ζούμε μέσα σε μια κατάσταση που ειδικά σήμερα μοιάζει να είναι αδιέξοδη, που κάθε σπάσιμο του βασικού κανόνα μοιάζει να είναι καταστροφικό και μας φοβίζει.

Είναι διέξοδος λοιπόν η τύφλωση του πρωταγωνιστή ή μήπως στην πραγματικότητα είναι μια αντιδραστική απάντηση, μιας άλλης μορφής TINA, όπως μάθαμε να λέμε; Κι ένα βασικό ερώτημα που συνεχίζει να μένει αναπάντητο: Αν ακολουθήσουμε έναν συλλογικό δρόμο, αν συλλογικά αμφισβητήσουμε τις επιβαλλόμενες εξουσίες, μπορούμε να σπάσουμε αυτή την κανονικότητα, μπορούμε να ζήσουμε μια πραγματική και όχι μια επίπλαστη απελευθέρωση;