Περιοδικό Εκτός Γραμμής, Τεύχος 30 / Αύγουστος 2012

Όταν το Εκτός Γραμμής μού πρότεινε να γράψω ένα αφιέρωμα στη Ζωρζ Σαρή, ήταν σαν να έβαλε μπροστά τη μηχανή του χρόνου, και βρέθηκα πίσω στο καλοκαίρι του 1970. Ζεστό απομεσήμερο στο Πόρτο Ράφτη. Τα τζιτζίκια οργιάζουν στο μεγάλο πεύκο και εγώ είμαι κλεισμένη στο δωμάτιό μου για την υποχρεωτική σιέστα. Βαριέμαι… Δεν θέλω να κοιμηθώ. Ας διαβάσω μια δυο σελίδες από το βιβλίο που μου έκαναν δώρο στα γενέθλιά μου… Ο θησαυρός της Βαγίας του Ζωρζ Σαρή. Δεν τον ξέρω τον συγγραφέα, μάλλον θα είναι ξένος…

Οι λέξεις κυλούν σαν νερό και εγώ δραπετεύω από το ζεστό υπνοδωμάτιο. Βρίσκομαι στην Αίγινα συντροφιά με μια παρέα παιδιών που ζουν τη μαγεία του καλοκαιριού. Μέχρι εδώ τίποτα πρωτότυπο. Ένα καλογραμμένο βιβλίο. Αλλά καθώς οι σελίδες «φεύγουν» η μία μετά την άλλη, ανακαλύπτω ότι «η» Ζωρζ Σαρή (ευτυχώς με διόρθωσε η δασκάλα των γαλλικών και δεν έκανα καμιά μεγαλύτερη γκάφα) δεν είναι σαν τους άλλους συγγραφείς. Οι πρωταγωνιστές της είναι πραγματικά παιδιά, όχι τα καλά παιδάκια της θείας Λένας [1]. Με τον αυθορμητισμό της ηλικίας τους, κάνουν αταξίες, λένε ψέματα, αθετούν τις υποσχέσεις τους, αλλά οι ενήλικοι τα αντιμετωπίζουν με κατανόηση, χωρίς να ηθικολογούν κουνώντας τους το δάχτυλο. «Μα, υπάρχουν τέτοιοι γονείς;».

Τα δυο τρία πράγματα που ξέρω για τη Ζωρζ Σαρή

Η Γεωργία Σαρηβαξεβάνη γεννήθηκε το 1925 στην Αθήνα, σε μια εύπορη και μορφωμένη οικογένεια. Ο πατέρας της καταγόταν από το Αϊβαλί και η μητέρα της ήταν Γαλλίδα από τη Σενεγάλη. Στα μυθιστορήματά της, αυτοβιογραφικά τα περισσότερα, η Ζωρζ, ως Ζωή Αϊβαλιώτη, παρουσιάζει τους γονείς της• τον πατέρα της, αυστηρό, απόμακρο και κάπως στρυφνό, και τη μητέρα της, τη γλυκιά Έμμα [2], τη «Γαλλίδα» που ποτέ δεν μπόρεσε να προσαρμοστεί στην Ελλάδα, που έζησε πάντα μέσα στην υποταγή και τη σιωπή, αλλά ήθελε οι κόρες της να έχουν διαφορετική μοίρα...

Τα παιδικά της χρόνια ήταν άνετα και ανέμελα, ήρθε όμως ο πόλεμος και όλα άλλαξαν. Τη θέση της οικονομικής άνεσης την πήρε η φτώχια και ο αγώνας για την επιβίωση. Όμως η Ζωρζ ποτέ δεν το έβαλε κάτω. Είχε μια μοναδική ικανότητα να κάνει την αδυναμία της δύναμη. Όταν έβλεπε τις εύπορες φιλενάδες της να φορούν κομψά λουστρινένια παπούτσια ενώ εκείνη χοντροπάπουτσα με κορδόνια, τις έπειθε ότι αυτά ήταν επιλογή της γιατί… ήταν η τελευταία λέξη της μόδας!

Έτσι, με πείσμα και δυναμισμό, πορεύτηκε όλα της τα χρόνια, ζώντας μια έντονη, δύσκολη, γεμάτη ζωή. Οι απρόβλεπτες καταστάσεις και οι ανατροπές ποτέ δεν την τρόμαξαν. Ήταν πάντα μια πρόκληση, ένα εμπόδιο που έπρεπε να υπερπηδήσει, ένας αγώνας που έπρεπε να δώσει και να βγει νικήτρια.

Η Ζωρζ Σαρή της ΕΠΟΝ

Όπως πάρα πολλοί νέοι που πέρασαν την εφηβεία τους στα δύσκολα χρόνια της κατοχής, έτσι και η Ζωρζ Σαρή ωρίμασε απότομα. Τη μια μέρα ήταν η μαθητριούλα που ζούσε στο ζεστό κουκούλι της οικογένειάς της και την άλλη η επονίτισσα που μοίραζε προκηρύξεις στις γειτονιές και τριγυρνούσε τα βράδια γράφοντας «Θάνατος στο φασισμό» στους τοίχους της κοιμισμένης πόλης. Τι και αν οι μέρες της ήταν γεμάτες τρόμο, πείνα, θάνατο; Εκείνη ένιωθε ευτυχισμένη γιατί «είχε διαλέξει το δρόμο της ζωής κι ας υπήρχε θάνατος μέσα. Γιατί είχε ένα στόχο, την απελευθέρωση». Και όταν ήρθε η πολυπόθητη εκείνη ημέρα, βρήκε τη νεαρή επονίτισσα σκαρφαλωμένη στα κεραμίδια του Πανεπιστημίου, πλάι στη σημαία, να χαιρετά τα πλήθη που πανηγύριζαν ξέφρενα στους δρόμους της ελεύθερης Αθήνας.

Μετά ήρθε ο Δεκέμβρης του ’44 και ένας εγγλέζικος όλμος έστειλε τη Ζωρζ στο νοσοκομείο βαριά τραυματισμένη. Οι γιατροί την είχαν σχεδόν ξεγράψει. «Αν ζήσει, θα είναι με ένα χέρι και ένα πόδι», είχαν πει, αλλά η νεαρή Ζωρζ τούς έβγαλε ψεύτες. Όχι μόνο έζησε, αλλά με δύο πόδια και δύο χέρια. Τι και αν το δεξί της χέρι έμεινε μισοπαράλυτο και ο αγκώνας της παραμορφωμένος; Μήπως αυτό την εμπόδισε να γίνει η Ζωρζ Σαρή; Όχι!

Η Ζώρζ Σαρή της υποκριτικής

«Εγώ θα γίνω ηθοποιός» [3], δήλωνε με έμφαση η μικρούλα Ζωρζ στους φίλους της και οργάνωνε θεατρικές βραδιές για να τους διασκεδάζει τα καλοκαιρινά βράδια. Όπως το συνήθιζε, αν έβαζε κάτι στο μυαλό της, δεν υπήρχε περίπτωση να μην τα καταφέρει. Μέσα στην κατοχή άρχισε να παρακολουθεί μαθήματα στη σχολή του Δημήτρη Ροντήρη. Ο εμφύλιος μπορεί να την ανάγκασε να εγκαταλείψει την Ελλάδα, αλλά όχι και το όνειρο της υποκριτικής. Το 1947 αυτοεξορίστηκε στο Παρίσι και εκεί κατάφερε να συνεχίσει τις σπουδές της για να κάνει το όνειρό της πραγματικότητα. Το θέατρο έγινε η ζωή της και, όταν αργότερα επέστρεψε στην Ελλάδα, συνεργάστηκε με γνωστούς θιασάρχες και σκηνοθέτες: Ζυλ Ντασέν, Μιχάλη Κακογιάννη, Ντίνο Δημόπουλο, Ντίνο Κατσουρίδη. Ο τελευταίος τής εμπιστεύτηκε το ρόλο της αινιγματικής ηθοποιού Θάλειας Χαλκιά στην ταινία του Έγκλημα στα παρασκήνια και τότε η Σαρή κέρδισε το βραβείο β΄ γυναικείου ρόλου στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.

Ύστερα από μερικά χρόνια, όμως, ήρθε η χούντα, και η Ζωρζ μαζί με άλλους συναδέλφους της αποφάσισαν, σε ένδειξη διαμαρτυρίας, να μην ξαναπαίξουν στο θέατρο μέχρι να αποκατασταθεί η δημοκρατία. Βέβαια, αυτή την απόφαση την πήραν πιστεύοντας ότι η χούντα θα έπεφτε γρήγορα, σε εφτά μήνες ίσως, όχι σε εφτά χρόνια. Αλλά η υπόσχεση ήταν υπόσχεση και η Ζωρζ την τήρησε στο ακέραιο. Η επόμενη εμφάνισή της ήταν το 1976 στην ταινία του Παντελή Βούλγαρη Χάππυ Νταίη, όπου ως βασίλισσα Φρειδερίκη επισκεπτόταν τους εξόριστους σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης σε κάποιο ξερονήσι.

Η Ζωρζ Σαρή της λογοτεχνίας

Η απόφαση της Ζωρζ να εγκαταλείψει την υποκριτική όσο κρατούσε η χούντα μπορεί να την πόνεσε, χάρισε όμως σε μας, τα παιδιά που μεγαλώναμε μέσα στο «άνυδρο» τοπίο της επταετίας, μια πολύτιμη φίλη. Η ιδέα να ασχοληθεί με το γράψιμο γεννήθηκε το πρώτο καλοκαίρι που περνούσε μακριά από το θέατρο. Τότε άρχισε, σαν παιχνίδι, να γράφει το Θησαυρό της Βαγίας. Το βιβλίο εκδόθηκε το 1969 και η ανταπόκριση που γνώρισε από το κοινό οδήγησε τη Ζωρζ Σαρή να βρει έναν καινούριο προορισμό στη ζωή της. Έγινε η αγαπημένη συγγραφέας των παιδιών, γιατί τα αντιμετώπισε με σοβαρότητα. Ξεπερνώντας το διδακτισμό, το ηθικοπλαστικό και προστατευτικό ύφος που χαρακτήριζαν μέχρι τότε τα παιδικά βιβλία, μίλησε στους μικρούς αναγνώστες για τον πραγματικό κόσμο και για θέματα δύσκολα, όπως οι κοινωνικές προκαταλήψεις, η θέση της γυναίκας, το διαζύγιο, η φτώχεια και η μετανάστευση. Ακόμα περισσότερο, μίλησε ανοιχτά στους αναγνώστες της για γεγονότα της πρόσφατης ιστορίας, κάτι που απέφευγαν επιμελώς να κάνουν γονείς και δάσκαλοι.

Με το έργο της Ζωρζ Σαρή, η παιδική λογοτεχνία έκανε μεγάλη στροφή και άφησε για πάντα πίσω της τα πρότυπα του 19ου αιώνα που ως τότε ακολουθούσε πιστά. Γι’ αυτή τη συμβολή της η συγγραφέας δέχτηκε ποικίλες κριτικές, όχι πάντα θετικές. Ό,τι όμως και να πουν, ένας είναι ο άσφαλτος κριτής: ο αναγνώστης. Ο μικρός που θα ανοίξει πρώτη φορά ένα βιβλίο της και δεν θα θέλει να το αφήσει από τα χέρια του, και ο μεγάλος, καλή ώρα σαν και μένα, που θα ψάξει να βρει τα βιβλία της, θα τα ξαναδιαβάσει και θα συγκινηθεί όπως τότε, τον Αύγουστο του 1970…

Αποχαιρετισμός

Στις 9 Ιουνίου του 2012 ο ήλιος της Ζωρζ Σαρή έδυσε για πάντα. Σκέφτομαι πως η ογδονταεπτάχρονη Ζωρζ θα πήγε να συναντήσει του ήρωές της, τη μικρούλα Ζωή Αϊβαλιώτη και την αδερφή της, την Ειρήνη. Θα επιβιβάστηκαν οι τρεις τους στη «Βαγγελίστρα» για να πάνε στην Αίγινα, στην αγαπημένη τους Βαγία.

Μα η κυρία Ζωρζ αποκοιμήθηκε στην πολυθρόνα καθώς αγνάντευε το πέλαγος. Αφήστε την να ξεκουραστεί… Καληνύχτα, κυρία Ζωρζ, και όνειρα γλυκά. Θα σας ξυπνήσουμε μόλις φτάσουμε στη Βαγία. Καληνύχτα…

[1] Η Αντιγόνη Μεταξά, ραδιοφωνική παραγωγός και παρουσιάστρια της ηθικοπλαστικής παιδικής εκπομπής «Καλημέρα παιδάκια».
[2] Τα στενά παπούτσια, Όταν ο ήλιος.
[3] Αυτή η δήλωση παραλίγο να της κοστίσει τη φιλία της με την άλλη μεγάλη κυρία των γραμμάτων, την Άλκη Ζέη. Τα δύο κορίτσια συναντήθηκαν στο σχολείο, όπου η Ζωρζ εμφανίστηκε ως καινούρια μαθήτρια και με το «καλημέρα σας» δήλωσε ότι θα γινόταν ηθοποιός. Η δωδεκάχρονη Άλκη αντιπάθησε αμέσως αυτό το υπερφίαλο πλάσμα, αλλά η αντιπάθεια σύντομα έδωσε τη θέση της σε μια βαθιά φιλία που κράτησε μια ολόκληρη ζωή.