Αριστούργημα ή προχειρότητα; Καινοτομία ή μια από τα ίδια; Φιλοσοφημένο ή με σεναριακά κενά; Νομίζω λίγες ταινίες έχουν καταφέρει να διχάσουν τόσο πολύ το φανατικό κοινό τους όσο η τελευταία ταινία του Ρίντλεϊ Σκοτ, Προμηθέας.

Η ταινία επιστημονικής φαντασίας Προμηθέας είναι η επανεμφάνιση του Ρίντλεϊ Σκοτ πρώτον στην καρέκλα του σκηνοθέτη μετά από χρόνια και δεύτερον στο είδος που τον ανέδειξε σε μάστορα της Έβδομης Τέχνης, την Επιστημονική Φαντασία. Η πλοκή του είναι ένα prequel του περίφημου Alien. Ως prequel, λοιπόν, κινείται στην ιστορία και στο σύμπαν του Alien και προσπαθεί να μας δείξει πώς φτάσαμε στα γεγονότα της πρώτης ταινίας, πώς δηλαδή βρέθηκε το διαστημόπλοιο Νοστρόμο στον άγνωστο πλανήτη, και πώς επωάστηκαν τα περίφημα αυγά και τί γέννησε τελικά το Alien. Ευτυχώς, η ταινία δεν σταματά εκεί γιατί δεν θα είχε κανένα νόημα να τελειώνει όπως άρχισε μια ταινία γυρισμένη πίσω στο 1979. Αντιθέτως, με ένα νήμα που συνδέει τελικά την ίδια την υπαρξιακή φύση του ερωτήματος «τί υπάρχει εκεί έξω» όπως διατυπώθηκε στο Alien, το Προμηθέας χαράσσει το δικό του αυτοτελή δρόμο προσπαθώντας να θέσει τα δικά του ερωτήματα και εν μέρει να απαντήσει σε κάποια από αυτά.

Το στόρι λοιπόν έχει ως εξής: Μετά από μια συγκλονιστική σκηνή, τόσο σαν κινηματογράφηση όσο και σαν ιδέα για τη δημιουργία της ζωής στη Γη, μεταφερόμαστε πολλά χρόνια πριν από τα γεγονότα της πρώτης ταινίας Alien, με μια ομάδα ανθρώπων και ενός ανδροειδούς οι οποίοι ταξιδεύουν με το διαστημόπλοιο Προμηθέας, αναζητώντας αποδείξεις που σχετίζονται με τη δημιουργία του ανθρώπινου είδους από μία φυλή εξωγήινων ανώτερων όντων. Μόνο που αυτό που θα ανακαλύψουν δεν είναι ακριβώς το «καθ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση» ή μήπως είναι;

Οι ομοιότητες ανάμεσα στις δυο ταινίες είναι αρκετές, όπως θα επέβαλε ένα σωστό prequel: στο Alien το διαστημόπλοιο Νοστρόμο αναζητούσε ορυκτό πλούτο στον άγνωστο πλανήτη, εδώ ένα άλλο διαστημόπλοιο, ο Προμηθέας, αναζητεί την ζωή στο διάστημα. Επιπλέον δυο από τα μέλη του πληρώματος (Νοόμι Ραπάς, Λόγκαν Μάρσαλ Γκριν) είναι αρχαιολόγοι οι οποίοι ύστερα από ανασκαφές στην γη έχουν στοιχεία που αποδεικνύουν ότι από τον πλανήτη που έχουν προσγειωθεί ενδεχομένως να αρχίζει η ζωή. Επίσης όπως και στην πρώτη ταινία τα μέλη της αποστολής ξυπνούν από έναν πολυετή ύπνο, προγραμματισμένο να τελειώσει λίγο πριν πλησιάσουν στον πλανήτη. Εδώ, βλέπουν στην οθόνη τους τον υπερήλικά χρηματοδότη τους (Γκάι Πιρς) να τους δίνει οδηγίες ενώ στην πρώτη ταινία τον ίδιο ρόλο είχε η Μάνα, ο εγκέφαλος ενός κομπιούτερ. Ανάμεσα στα μέλη της αποστολής υπάρχει ένα ανδροειδές, ο Ντέιβιντ (Μάικλ Φασμπέντερ), ακριβώς όπως στην πρώτη ταινία υπήρχε ένα ρομπότ, ο Ας (Ίαν Χολμ).

Κινηματογραφικά, η ταινία αξιοποιεί στο έπακρο τις τεχνολογικές δυνατότητες της εποχής. Τα 3D γραφικά περιβάλλοντα και η sci-fi φωτογραφία της ταινίας μεταφέρουν όλο το σκοτεινό και φουτουριστικό διαστημικό κλίμα που επιβάλλεται να υπάρχει. Κι αν το υπερεξελιγμένο διαστημόπλοιο Προμηθέας δεν είναι τόσο βρόμικο και κλειστοφοβικό όπως το Νοστρόμο, που έμοιαζε λίγο με γκαράζ ή αποθήκη, το συνολικό αποτέλεσμα ξεπερνά κάθε (οπτική) προσδοκία. Στο μεγάλο συν της ταινίας είναι οτι οι εσωτερικές σκηνές είναι γυρισμένες σε στούντιο αποκλειστικά κατασκευασμένο γι αυτές, πράγμα που προσθέτει στην ατμόσφαιρα της ταινίας περισσότερο από το να ήταν όλο βασισμένο σε computer graphics, όπως οι περισσότερες ταινίες σήμερα. Και εδώ έρχεται μια άλλη επιρροή του μεγάλου Σκοτ. Όλος ο σχεδιασμός των εσωτερικών χώρων και η συνεχής εναλλαγή φωτός–σκότους παραπέμπουν σε μια άλλη επική sci-fi ταινία, το 2001: την Οδύσσεια του Διαστήματος, του Στ.Κιούμπρικ, πράγμα που κάνει γενικά τη σύγκριση αναπόφευκτη.

Τεράστιο ρόλο παίζει και ο τρόπος με τον οποίον αποδίδουν τους, κάπως διάφανους, χαρακτήρες τους οι ηθοποιοί κι εδώ θα χρειαστεί μια παραδοχή γενναία. Η Νοόμι Ραπάς, που τη γνωρίσαμε από την ταινία Το κορίτσι με το τατουάζ, έχει ερμηνεία εύθραυστη όσο και γεμάτη ταμπεραμέντο, αλλά η Σιγκούρνι Γουϊβερ, ως Έλεν Ρίπλεϊ, ήταν μία και μοναδική και δεν θα ξαναπεράσει. Από την άλλη, ο ανερχόμενος Μάϊκλ Φασμπέντερ ερμηνεύει μοναδικά το ρόλο του ανδροειδούς, που ουσιαστικά είναι ο αρχετυπικός Βρετανός, και βέβαια το σκηνοθετικό εύρημα του «κολλήματός» του με τον Λόρενς της Αραβίας, αποτελεί φόρο τιμής στον γίγαντα Πίτερ Ο’ Τουλ. Η Σαρλίζ Θερόν έχει βρει τον τρόπο της να ερμηνεύει άκαρδες και σκληρές γυναίκες και το κάνει καλά. Το υπόλοιπο καστ δυστυχώς δεν κινείται σε τόσο υψηλά επίπεδα.

Το φιλοσοφικό ερώτημα της ύπαρξης

Το κυρίαρχο ερώτημα που πλανιέται σε όλη την ταινία είναι «γιατί δημιουργηθήκαμε», σε όλες τις πιθανές παραλλαγές. Μαζί με αυτό παίζουν όλες οι αποχρώσεις της αρχαιοελληνικής «ύβρεως». Οι άνθρωποι τιμωρούνται γιατί διαπράττουν ύβρι απέναντι στους δημιουργούς τους, οι δημιουργοί αντίστοιχα γιατί καταπιέζουν τα δημιουργήματα τους και πάει λέγοντας, όμως η ταινία Προμηθέας πάει πολλά βήματα πέρα, διασπείρωντας κι άλλα ερωτήματα. Το τελεολογικό ερώτημα της ύπαρξης του ανθρώπου ως καθεαυτού, η εικόνα που έχουμε για το δημιουργό μας και ποια η σχέση μας με αυτόν, η εικόνα για τον συνάνθρωπο και την έννοια της αλληλεγγύης μεταξύ διαφορετικών εαυτών και υποκειμένων, όλα αυτά υπάρχουν πότε φανερά και πότε υποβόσκοντα μέσα σε ένα εκπληκτικό sci-fi περιβάλλον, που εναλλάσσεται μεταξύ του εξωτερικού χώρου και του εσωτερικού, όχι μόνο γιατί είναι αναποφάσιστος ο σκηνοθέτης στο που θέλει να εξελίξει την πλοκή του (όπως αρκετοί κριτικοί πολέμιοι της ταινίας αναφέρουν), αλλά γιατί πραγματικά χωρίς αυτή την απλή διαλεκτική του τι είναι «μέσα» και τι «έξω» κάθε φορά δεν μπορεί να απαντηθούν τόσο κεφαλαιώδη ερωτήματα.

Προμηθέας

Ο Προμηθέας δεν είναι απλά το διαστημόπλοιο, το μέσον. Είναι ένα σύμβολο. Κι αν μια επιδερμική ανάγνωση μιλάει απλά για τον Προμηθέα ως αυτόν που έφερε τη γνώση στους ανθρώπους και βρίσκει αυτή την αναλογία ως κυρίαρχη, δηλαδή το κυνήγι της γνώσης πέρα από τα επιτρεπτά όρια και το όποιο ξεπέρασμα των ορίων είναι ύβρις προς τον Δημιουργό, νομίζω οτι μπορούμε να δούμε κάτι παραπάνω σε αυτό.
Ο Προμηθέας υπήρξε ένα σύμβολο με συγκεκριμένη ερμηνεία στο έργο του Μαρξ σε σχέση με τη Θρησκεία. Ήδη από τον πρόλογο της διδακτορικής του διατριβής [1] διαβάζουμε τους στίχους του Προμηθέα Δεσμώτη:

«Με μια λέξη απεχθάνομαι όλους τους θεούς…
Καταλάβετέ το αυτό: δεν άλλαξα την οδυνηρή μου μοίρα,
υπό κανέναν όρο, με την δουλική ταπεινότητα.
Το να είμαι δέσμιος σε αυτό τον βράχο,
είναι προτιμότερο, δεν υπάρχει αμφιβολία,
από το να είμαι έμπιστος αγγελιοφόρος του πατέρα Δία.»

Σε αυτούς τους στίχους, όπως και στη διατύπωση οτι ο Προμηθέας είναι ο «εξοχότερος άγιος και μάρτυρας του φιλοσοφικού ημερολογίου», βλέπουμε την ταύτιση της μαρξιστικής σκέψης με την αισχύλεια θεολογική προσέγγιση στον Προμηθέα Δεσμώτη. Η περίφημη φράση για το «όπιο του λαού» δείχνει αυτό ακριβώς που θέλει να περάσει ο Μαρξ, οτι ο δρόμος προς την απελευθέρωση περνάει μέσα από την προμηθεϊκή ρήξη με το θείο. Η προμηθεϊκή ρήξη είναι διάλυση κάθε ανθρώπινου και θεϊκού φόβου και η δημιουργία του νέου κόσμου. Κι εδώ πρέπει να δούμε σαν αφετηρία οτι το νόημα της σχέσης Δημιουργού – δημιουργήματος είναι αυτό της σαφούς υποτέλειας με στόχο την ηθική ανύψωση. Ο Θεός ανταποδίδει στα δημιουργήματα του τον παράδεισο μόνο με την υποτέλεια. Αυτό είναι και το αρχικό μήνυμα της ταινίας: να μην ξεπεραστούν τα όρια που έχουν θέσει οι Δημιουργοί. Το διαστημόπλοιο, όμως, λειτουργεί ακριβώς όπως ο μαρξιστικός Προμηθέας. Σπάει τα δεσμά του φόβου, της ενοχής, της συλλογικής υποτέλειας στο εφικτό, καρφώνεται στον Καύκασο της αυτοκαταστροφής (δεν είναι τυχαίο οτι η σύγκρουση ανθρώπων –Δημιουργών στην ταινία θεωρητικά θα καταστρέψει το ανθρώπινο γένος), για να βρει το θάρρος να πατήσει πάνω στο ερείπιο των μέχρι πρότινος απαραβίαστων θεϊκών κάστρων και να χτίσει έναν ολότελα καινούριο κόσμο. Κι αν αυτό το ιδανικό τέλος δεν φαίνεται σε αυτή την ταινία, υπάρχει ήδη στα σκαριά η συνέχεια της...

* «νέον νέοι κρατεῖτε καὶ δοκεῖτε δὴ ναίειν ἀπενθῆ πέργαμ᾽»: Στίχος από τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου

[1] «Η διαφορά ανάμεσα στη δημοκρίτεια και την επικούρεια φυσική φιλοσοφία», 1841