Ο Ναμπούκο –συντόμευση του ονόματος του γνωστού Ναβουχοδονόσορος Β΄– υπήρξε ο βασιλιάς που συνδέθηκε με την υποδούλωση της Ιουδαίας, τη βαβυλωνιακή εξορία των Εβραίων και την κατασκευή των κρεμαστών κήπων. Εξαιτίας της τρομερής φήμης που του απέδωσαν οι βιβλικές αφηγήσεις αποτέλεσε θέμα που γοήτευσε τους ρομαντικούς συνθέτες, όπως τον Τζουζέπε Βέρντι. Μάλιστα, η όπερα που τον καθιέρωσε ήταν έργο με αυτό το θέμα. Αφήνοντας τη μουσική εξέταση, το μέρος της πλοκής στην εν λόγω όπερα είναι χαμηλής στάθμης και η δράση χονδροειδής, ενώ τα ιστορικά στοιχεία λειτουργούν ως πλαίσιο για ιστορίες αγάπης και δολοπλοκιών, στο γενικότερο ύφος της ιταλικής όπερας του 19ου αιώνα. Αυτό που έκανε όμως τη συγκεκριμένη όπερα να ανεβαίνει συχνά, ακόμα και σήμερα, από την πρεμιέρα της –Σκάλα του Μιλάνου, 1842– είναι ο μύθος γύρω από το χορωδιακό «Va, pensiero».

Πράξη τρίτη, 587 π.Χ., όχθες του ποταμού Ευφράτη στη Βαβυλωνία: οι εβραίοι σκλάβοι νοσταλγούν την πατρίδα τους και τραγουδούν «Va, pensiero, sull’ ali dorate!» («Πέτα, σκέψη, πάνω σε χρυσά φτερά!»). Οι στίχοι είναι επηρεασμένοι από τον βιβλικό ψαλμό 136, που περιγράφει ακριβώς την περιπλάνηση και τις ταλαιπωρίες κατά τη βαβυλωνιακή εξορία. Και όμως έμελλε, από ιστορική συνθήκη μάλλον παρά από τη θέληση του ίδιου του συνθέτη, το συγκεκριμένο μέρος να συνδεθεί με τους αγώνες για την ιταλική ενοποίηση, το γνωστό Risorgimento. Αν και ο λιμπρετίστας T. Σολέρα πήρε ενεργό μέρος στον πατριωτικό αγώνα, ο Βέρντι μάλλον δεν είχε τόσο εμφανή πολιτικό σκοπό όταν έκανε τον ιστορικό παραλληλισμό των εβραίων σκλάβων με τους Ιταλούς του 19ου αιώνα.

Μετά την ενοποίηση της Ιταλίας, ο κοινός τόπος της φράσης του Ντ’ Αζέλιο «φτιάξαμε την Ιταλία, καιρός να φτιάξουμε και Ιταλούς» οδήγησε στο να ερμηνευτούν οι όπερες του Βέρντι βάσει κρυμμένων επαναστατικών μηνυμάτων στο πλαίσιο του Risorgimento. Σε ολόκληρη την τότε Ιταλία διαδόθηκε το σύνθημα «Viva Verdi!» που χρησιμοποιήθηκε ως αρκτικόλεξο για το «Viva Vittorio Emanuele, Re d’ Italia!», αναφερόμενο στον πρώτο βασιλιά της Ιταλίας, Βίκτωρα Εμμανουήλ.

Ο μύθος αναφέρει ότι, όταν η χορωδία τραγούδησε το «Va, pensiero» στην πρεμιέρα στο Μιλάνο, το κοινό, ανταποκρινόμενο με πατριωτικό ζήλο στους εξόριστους σκλάβους που θρηνούσαν για τη χαμένη πατρίδα τους, ζητούσε να επαναληφθεί το κομμάτι, το γνωστό «bis». Η πράξη αυτή θορύβησε την αυστριακή αρχή και εν τέλει απαγορεύτηκε. Ιστορικό γεγονός ή μη, ανάλογα και με την πολιτική θέση που λαμβάνει ο κάθε μελετητής απέναντι στο Risorgimento, στη συλλογική συνείδηση των Ιταλών έχει συγκεκριμένη φόρτιση• αυτή η πολύ απλή και γνωστή μελωδία είναι ταυτόσημη με τους πατριώτες που πολέμησαν την αυτοκρατορία των Αψβούργων έχοντας ταυτιστεί με την επαναστατική εθνική αφύπνιση.

Οι συνθήκες ήταν ιδανικές ώστε σε μία από τις εκδηλώσεις για τα 150 χρόνια του ιταλικού κράτους, παρούσας της πολιτικής ηγεσίας και του πρωθυπουργού Σίλβιο Μπερλουσκόνι, να ακουστεί στην όπερα της Ρώμης το «Va, pensiero». Η σύνδεση όμως της όπερας με τον πατριωτικό αγώνα των Ιταλών, σκηνικό μάλλον μιας ιστορικής κατασκευής, πραγματοποιήθηκε σε άλλη αίθουσα συναυλιών, στις 12 Μάρτη 2011, επιβεβαιώνοντας ότι η πολιτική δεν κάθεται μόνο στις πρώτες σειρές της πλατείας αλλά παρεμβαίνει, χωρίς να έχει κόψει εισιτήριο, και εκτός προγράμματος.

Έτσι, πριν από μερικούς μήνες η σιωπή της αίθουσας συναυλιών, μετά το τέλος του «Va, pensiero», διακόπηκε από ένα παρατεταμένο «bis». Ως στοιχείο τελετουργικό, που επιβιώνει μέσα στο σώμα της τέχνης μέχρι σήμερα, μέσω του χειροκροτήματος, οι θεατές εισέβαλαν στην παράσταση. Ο μαέστρος, ύστερα από μερικά σύντομα λόγια προς το κοινό για την τραγική κατάσταση που έχει περιέλθει η Ιταλία και ο πολιτισμός της, επανέλαβε το μέρος με το κοινό όρθιο να τραγουδάει υπό τη διεύθυνσή του. Στο τέλος, οι ίδιοι οι μουσικοί με δάκρυα χειροκρότησαν με τη σειρά τους το κοινό.

Πράξη διδακτική, οι ρόλοι μεταξύ καλλιτεχνών και θεατών συγχέονται. Συχνά, μέσω του χειροκροτήματος, δεν ξέρουμε ποιος είναι εκείνος ο οποίος θυσιάζεται: το έργο, ο δεξιοτέχνης ή τελικά εμείς οι ίδιοι [1], αναφέρει ο Αντόρνο. Τούτη τη φορά όμως, μέσα από τη φρίκη αυτής της θυσίας εκφράζεται ο λαός που, όπως πριν από ενάμιση αιώνα, αναζητά την ελευθερία του. Καλλιτεχνικά γεγονότα συχνά αποτελούν πρελούδια ή επιλόγους των μεγαλύτερων κοινωνικών καμπών – σπάνια το κύριο θέμα τους.

Έξω από τις αίθουσες των συναυλιών

Η στιγμή του γεγονότος δεν είναι τυχαία. Η Ιταλία βιώνει πολιτική βαθιάς λιτότητας, που υλοποιείται με επιχειρήματα αντίστοιχα με αυτά που ακούγονταν και στη χώρα μας πριν από την έλευση του ΔΝΤ. Οι περικοπές δημόσιων δαπανών στην υγεία, την εκπαίδευση και τον πολιτισμό βρίσκονται ήδη σε εφαρμογή. Η μείωση των κρατικών δαπανών θα βρίσκεται στο 30% μέχρι το 2013. Προβλέπεται δηλαδή η διάθεση 280 εκ. ευρώ, από τα οποία μόλις τα 58 εκ. είναι για τον πολιτισμό, τη στιγμή που στην Ιταλία υπάρχουν τα περισσότερα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς από κάθε άλλη χώρα.

Σε μια άλλη ευρωπαϊκή χώρα, την Αγγλία, ευρύτερες πολιτιστικές πηγές έχουν βρεθεί στο στόχαστρο της ίδιας πολιτικής. Υπολογίζεται ότι 401 βιβλιοθήκες και 53 κινητές βιβλιοθήκες απειλούνται με κλείσιμο ή έχουν κλείσει πρόσφατα [2]. Το Συμβούλιο Μουσείων, Βιβλιοθηκών και Αρχείων, που λάμβανε 13 εκατ. αγγλικές λίρες και που τώρα θα λαμβάνει 3 εκατ., απειλείται επίσης με κλείσιμο. Το γενικότερο πλαίσιο συνοψίζεται στο αγοραίο: «Η δημοφιλής τέχνη δεν χρειάζεται επιδότηση. Η μη δημοφιλής τέχνη δεν αξίζει να επιδοτείται».

Στην Ελλάδα, ο προϋπολογισμός του ΥΠΠΟΤ μειώθηκε κατά 8% το 2010 και 20% το 2011. Παράλληλα, μεγάλοι μονοπωλιακοί όμιλοι (Ίδρυμα Νιάρχου, Ωνάση, Θεοχαράκη) επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο χώρο του πολιτισμού. Ενώ το ΥΠΠΟΤ μειώνει σε τραγικά επίπεδα την επιχορήγηση στη Λυρική, έχουν αποφασίσει να χρηματοδοτούν τη νέα Α.Ε. που θα διαχειρίζεται το χώρο με 48 εκ. ευρώ το χρόνο για τις λειτουργικές ανάγκες. Επίσης, η Ορχήστρα των Χρωμάτων, η μελλοντική ύπαρξη της οποίας είναι αβέβαιη, ενώ δεν χρηματοδοτείται πλέον καθόλου από το ΥΠΠΟΤ, έχει κάνει συμφωνία με το Ίδρυμα Ωνάση για να καλύπτει ανάγκες του Ιδρύματος, το οποίο αυτή τη στιγμή εκβιάζει τους μουσικούς να πληρώνονται ανά συναυλία, όταν πριν από λίγο καιρό η κατάσταση ήταν εξίσου απελπιστική, με τους 40 μόνιμους μουσικούς να λαμβάνουν 650 ευρώ ύστερα από πολύμηνες καθυστερήσεις. Παίρνουν τα χρήματα και την πολιτιστική κληρονομιά από το λαό και τα δωρίζουν στο μεγάλο κεφάλαιο, είναι το απλό συμπέρασμα.

Βέβαια, το κράτος δεν παραιτείται από τα ιδεολογικά του καθήκοντα στον πολιτισμό. Αυτό είναι εμφανές από το νόμο σχετικά με τον κινηματογράφο και το πώς πριμοδοτούνται σχήματα όπως οι «Κινηματογραφιστές στην ομίχλη». Η ιδεολογική ομπρέλα για την περικοπή των δαπανών υποστηρίζει πως είναι λάθος να επιβάλλουν στην πλειονότητα των φορολογούμενων να χρηματοδοτούν ελιτίστικα ή εσωστρεφή πολιτισμικά γεγονότα, που τα απολαμβάνει μια μειονότητα. Πρέπει να εμπεδωθεί ότι η τέχνη δεν αποτελεί καμιά ιερή αγελάδα, αντιθέτως η οικονομική κατάσταση, η αποτελεσματικότητα και η αποδοτικότητα θα αποτελούν τους αντικειμενικούς δείκτες σε όλες τις όψεις τις κοινωνικής ζωής.

Λένε πως «κορυφαίοι» έζησαν μέσω δημοφιλών παραστάσεων και μέσω διάφορων μορφών ιδιωτικών επιχορηγήσεων, πως η αγορά τούς στήριξε και ότι θα μπορούσε να στηρίξει και τους ισάξιούς τους σήμερα. Εμείς, να τους πούμε μόνο, ότι θα προσπαθήσουμε με κάθε δυνατότητα να εξαλείψουμε αυτό το εκμεταλλευτικό σύστημα που γεννά τη φτώχεια, εκείνη που δεν επέτρεψε στον Ρέμπραντ και σε τόσους άλλους καλλιτέχνες να αφήσουν πίσω τους ούτε τα έξοδα της κηδείας τους.

[1] T.W.Adorno. Naturgeschichte des Theaters, Neue Deutsche Hefte 1958, Heft.50
[2] Public Libraries News, 2011, http://www.publiclibrariesnews.com/